Warzywa

Warzywa – Warzywa to wspólne określenie dla jadalnych części roślin, takich jak liście, owoce, bulwy, łodygi i korzenie, spożywanych zazwyczaj po uprzednim procesie gotowania.

W popularnym znaczeniu to rośliny zielne, których różne części używane są jako pokarm. W formalnej klasyfikacji towarów spożywczych to grupa produktów roślinnych przeznaczonych do spożycia, obejmująca poza tym co tradycyjnie uznawane jest za warzywa, także grzyby oraz pąki kwiatowe kaparów i owoce oliwek (z wyjątkiem stosowanych do produkcji olejów), mimo że są to składowe roślin krzewiastych i drzewiastych. Warzywa można zjadać na surowo, ugotowane, usmażone lub upieczone. Używane są również w przetworach. Uprawą i produkcją warzyw zajmuje się warzywnictwo.

Warzywa są bardzo ważnym składnikiem pokarmu człowieka – stanowią źródło witaminy C i prowitaminy A, a także błonnika i składników mineralnych. Mają wysoką wartość biologiczną i dietetyczna.

Rośliny warzywne należą do wielu rodzin i pochodzą z różnych stron świata. W sumie na świecie jako warzyw używa się co najmniej 250 gatunków, z czego ok. 50 spożywanych jest w Polsce.

Klasyfikacja warzyw

Najczęściej stosowane kryteria podziału warzyw dzielą je zgodnie z klasyfikacją biologiczną lub na grupy użytkowe. Pierwsze kryterium jest użyteczne ze względu na podobieństwa roślin spokrewnionych zarówno w wyglądzie, jak i budowie i składzie. Drugie kryterium odwołuje się do podobieństwa metod uprawy. Przedstawiony poniżej podział na grupy w wielu przypadkach pokrywa się z przynajmniej częściowo z podziałem systematycznym (np. wszystkie warzywa kapustne i rzepowate to rośliny z rodziny kapusowate, a rośliny strączkowe to bobowate). Warzywa dzieli się poza tym ze względu na długość okresu rozwoju na jednoroczne, dwuletnie i wieloletnie.

Bób (Vicia faba L.) – gatunek jednorocznej rośliny z rodziny bobowatych (Fabaceae Lindl.). Jest uprawiany jako warzywo. Dziko rośnie w północnej Afryce i w Iranie, jest uprawiany w wielu krajach świata.
Morfologia
Korzeń
Palowy, wrzecionowaty, mocno rozgałęziony.
Łodyga
Naga, dęta (w formie rurki), na przekroju czterokanciasta, o wysokości do 100 cm, sinozielona, rozgałęziona jedynie u podstawy, podczas suszenia (podobnie jak reszta rośliny) czernieje.
Liście
Również sinozielone, parzystopierzaste. Listki w liczbie 2 do 3 par, w kształcie eliptycznym, o ostrym wyrostku końcowym (dolne liście z jedną parą). U nasady duże, sercowate przylistki.
Kwiaty
Motylkowe, o długości do 5 cm, białe o fioletowym żagielku i czarnych plamkach na skrzydełkach. Zazwyczaj zebrane w groniaste kwiatostany (po 2 do 4 kwiatów) wyrastające u nasady liści.
Owoce
W kształcie strąku, obłego, zwisającego w dół. Osiąga do 12 cm, zawiera 2 do 5 nasion rozdzielonych gąbczastymi przegródkami. Nasiona mają kształt soczewki lub nerki, osiągają 35 mm długości. Koloru jasnożółtego lub jasnozielonego, ewentualnie brunatne.
Zastosowanie
Roślina jadalna: używana w wielu kuchniach świata. Odmiana bobik (V. faba var. minor syn. V. faba var. equina) uprawiana jest na paszę.
Historia uprawy: odmiana właściwa (V. faba var. major) uprawiana była w basenie Morza Śródziemnego juz w neolicie. W starożytnym Egipcie bób odgrywał rolę kultową. Ponieważ uważany był za "pokarm umarłych", kapłani go nie spożywali; podobnie pitagorejczycy. Pliniusz Starszy pisał, że wśród roślin strączkowych Rzymianie najbardziej cenią bób. Nasiona bobu odnaleziono w ruinach Troi. W Chinach uprawiany jest od 5000 lat.
------------------------------------------
Brokuły, kapusta szparagowa (Brassica oleracea L. var. italica Plenck) – odmiana kapusty warzywnej. Jest to roślina jednoroczna należąca do rodziny apustowatych. Prawdopodobnie pochodzi z Cypru. Był powszechnie uprawiany w starożytnej Grecji i Rzymie. Znany jest wyłącznie z uprawy, nie występuje na stanowiskach naturalnych.
Morfologia
Łodyga
Długa i mięsista, na jej końcu tworzy się kwaiatostan.
Liście
Osadzone są na dłuższych ogonkach, niż u kalafiora. Są one bardziej powcinane, o powierzchni falistej i zabarwione na ciemnozielono lub fioletowo-zielono.
Kwiaty
Podczas wzrostu wytwarza duży, baldachogroniasty kwiatostan zwany różą (lecz mniej zbity niż u kalafiora). W kwiatostanie znajduje się niewiele drobnych pączków kwiatowych, które podczas przechowywania przybierają barwę fioletowobrązową. Róża ma średnicę 8 – 15 cm.
Zastosowanie
Warzywo  uprawy w Europie znajdują się w Polsce, Anglii, Francji, Hiszpanii i we Włoszech. Wielkie uprawy wykorzystują mikroklimaty dolin południowej Kalifornii w USA.
----------------------------------------------
Brukiew, karpiel (Brassica napus L. var. napobrassica) – odmiana kapusty rzepak, roślina należąca do rodziny kapustowatych. Nie rośnie dziko, występuje tylko w uprawie
Charakterystyka
Roślina dwuletnia. W pierwszym roku wegetacji powstaje wieniec liści odziomkowych oraz korzeń spichrzowy, a w drugim roku wegetacji pęd nasienny.
Historia
Pierwsza drukowana wzmianka o brukwi pochodzi z roku 1620 i zawarta jest w dziele Prodomus szwajcarskiego botanika Gasparda Bauhina. Bauhin opisał ją jako roślinę dziko rosnącą w Szwecji. Przyjmuje się, jednak nie bez wątpliwości, że pochodzi ze Skandynawii lub Rosji, gdzie szeroko uprawia się ją do dziś. Poza tymi krajami, uprawiana jest również we Francji, Kanadzie. Brukiew zawitała do Anglii pod koniec XVIII wieku lub na początku XIX. Podczas II wojny światowej była ważnym składnikiem menu, wytwarzano z niej m.in. sok, również w Polsce masowo spożywana była podczas wojny.
Zastosowanie
Roślina uprawna: Uprawiana jest w strefach klimatów umiarkowanych i chłodnych jako warzywo i roślina pastewna.
Kulinaria: Finowie podają ją m.in. pieczoną z daniami mięsnymi (np. jako wypełniacz z mięsem mielonym), zmieszaną z puree ziemniaczanym, jako główny wzmacniacz smaku w zupach. Rozcierana jest razem z gotowaną marchewką i z ziemniakami z dodatkiem masła oraz śmietaną lub mlekiem. Czasami dodawana jest cebula. Powstała potrawa jest w Norwegii obowiązkowym dodatkiem do wielu świątecznych potraw.
Wartość odżywcza: Jak inne warzywa zawierające cyjanoglukozydy (maniok. kukurydza, kiełki bambusa, bataty, fasola półksiężycowata) uwalnia cyjanki przekształcane w tiocyjaniany, które hamują transport jodu w tarczycy, a w wyższych dawkach współzawodniczą z jodem w procesie jego wbudowywania w związki organiczne. Kiedy w diecie zachodzi brak równowagi tiocyjanianu spowodowany nadmiernym spożyciem jodu, możliwy jest rozwój niedoczynności tarczycy i wystąpienie wola. Karpiel jest jednym z warzyw, których nadmierne spożywanie może prowadzić do niedoczynności tarczycy. Nie ma doniesień o szkodliwych efektach u ludzi wskutek spożycia glukozynolanów, innych związków odpowiedzialnych za gorzki smak brukwi. Ich zawartość w warzywach kapustnych szacuje się na około jeden procent suchej masy.
W drugim roku, gdy kwitnie, stanowi ważną roślinę miododajną.
--------------------------------------------------------
Brukselka (Brassica oleracea L. var. gemmifera (DC.) Zenker) – odmiana botaniczna kapusty warzywnej. Jest to roślina dwuletnia należąca do rodziny kapustowatych. Prawdopodobnie powstała ze skrzyżowania jarmużu i kapusty głowiastej w Belgii. Uprawiana od XVII wieku głównie w Europie Zachodniej i Północnej.
Morfologia
Łodyga
Wytwarza długą, grubą, silnie ulistnioną łodygę, jej wysokość dochodzi od 50 do 100 cm.
Liście
Drobne, wydłużone, pofałdowane, jasno lub sinozielone, w kątach których znajdują się małe główki – silnie skrócone, ulistnione pędy boczne. Na szczycie wytwarza pióropusz z dużych liści.
Kwiaty
Wyrastają w drugim roku wegetacji z wierzchołka łodygi i pędów bocznych. Pędy kwiatostanowe mają wysokość do 150 cm.
Korzeń
Dobrze rozwinięty, głęboko sięgający.
Zastosowanie
Warzywo – częścią jadalną są główki liściowe.
---------------------------------------------------------
Burak zwyczajny (Beta vulgaris L.) – gatunek w różnych systemach klasyfikacyjnych zaliczany do rodziny komosowatych lub szarłowatych. Wszystkie znane odmiany buraka pochodzą od buraka dzikiego, który rośnie do dzisiaj na Bliskim Wschodzie, między wybrzeżami Morza Śródziemnego i Czarnego, w okolicach Morza Kaspijskiego i w Indiach. W Polsce pospolita roślina uprawna.
Morfologia i biologia
Rozwój
Roślina rocza lub dwuletnia.
Pokrój
Roślina prawie naga, często czerwona przebarwiona.
Liście
Dolne duże, jajowate o falistych brzegach, liście łodygowe podłużne lub lancetowate.
Kwiaty
Kwiaty są wytwarzane w drugim roku, zebrane są w dość duże wiechy. Mają zielonawy 5-krotny okwiat, 1 słupek, 5 pręcików na mięsistym pierścieniu otaczającym słupek. Posiadają podkwiatki.
Owoce
Suche, jednonasienne, pękające wieczkiem. Zrośnięte są po kilka w tzw. kłębek.
Korzeń
Spichrzowy.
Zastosowanie
Roślina uprawna: Od kiedy to tylko było możliwe, próbowano uszlachetnić buraka, tak by w zależności od potrzeby wytwarzał większy korzeń lub większe liście. Obecnie jest uprawiany na wszystkich kontynentach i w wielu odmianach. Po raz pierwszy o buraku wspomina jeden z dokumentów pochodzących z Babilonii. W roku 722 p.n.e. uprawiano go w ogrodach króla Meodaka-baladana, pod nazwą selqu. Około 400 p.n.e. uprawiano buraki w Grecji, a 200 lat później dotarły one na tereny republiki rzymskiej. W czasach Karola Wielkiego i przez resztę średniowiecza uprawiany był burak ćwikłowy jako warzywo liściaste we Francji i Italii, a w Niemczech od XII wieku. W XV wieku odmiana czerwona buraka zawędrowała do Włoch. W 1583 opisano po raz pierwszy w sposób naukowy kilka uprawianych wtedy odmian. W 1747 Andreas Sigismund Marggraf odkrył w burakach sacharozę. W 1753 Karol Linneusz opisał wszystkie gatunki i podgatunki buraków oraz nadał im nazwy łacińskie, obowiązujące do dziś. W 1801 Franz Karl Achard rozpoczął produkcję cukru buraczanego na Śląsku. Od 1830 rozpoczęto hodowlę buraków według cech zewnętrznych takich jak wielkość korzenia i forma. Olbrzymi wpływ na produkcję buraków miała teoria mineralnego odżywiania roślin, którą ogłosił Justus von Liebig (1803-1873). W 1924 r. Austriak Waldecker rozpoczął pierwsze doświadczenia z otoczkowaniem nasion buraka. W latach 30. XX w. w ZSRR wyhodowano po raz pierwszy pojedyncze jednonasienne rośliny buraków.
Zmienność
Wszystkie uprawiane buraki pochodzą od podgatunku Beta vulgaris L. subsp. vulgaris. Wyróżnia się wśród nich następujące grupy:
burak liściowy, boćwina – uprawiany dla liści jadalnych, odmiana mało znana w Polsce.
burak korzeniowy
burak cukrowy – uprawiany ze względu na korzeń, który zawiera około 20% cukru.
burak ćwikłowy – roślina warzywna, uprawiana ze względu na silnie wybarwiony korzeń.
burak pastewny – uprawiany na paszę.
Choroby
Zgorzel liści sercowych i sucha zgnilizna korzeni buraka – choroba wywołana niedoborem boru.

------------------------------------------------------

Cebula zwyczajna 'Red Baron' – odmiana uprawna cebuli zwyczajnej. Cebula czerwona, charakteryzująca się fioletowoczerwoną barwą łuski i stosunkowo łagodnym smakiem. Cebule kuliste, lekko spłaszczone, okryte mocnymi łuskami. Odmiana siewna. Możliwe jest przechowywanie przez około pół roku.

Wymagania glebowe - gleby średnie lub ciężkie, konieczność nawadniania w okresie dłuższej suszy.

W sztuce kulinarnej zalecana przede wszystkim do sporządzania sałatek, jako warzywo świeże.

-------------------------------------------------------

Cebula zwyczajna, cebula jadalna, czosnek cebula (Allium cepa L.) - gatunek  rośliny należący do rodziny czosnkowatych. Pochodzi z Azji Środkowej, obecnie nie rośnie dziko, występuje tylko w uprawie. Botaniczna nazwa tej rośliny to czosnek cebula, w użyciu jest jednak głównie nazwa cebula.

Morfologia

Łodyga

Jest bardzo skrócona (tzw. piętka). Kwiatostany wynoszone są w górę na dętych głąbikach, bardzo podobnych do liści. Głąbiki nad cebulą przechodzą przez tzw. łodygą pozorną, czyli rurkę tworzoną przez zwinięte i skrócone liście asymilacyjne.

Liście

Częścią jadalną cebuli są mięsiste pochwy liściowe (białe, fioletowe, żółte) tworzące w dolnej części rośliny cebulę – organ spichrzowy. Z cebuli wyrastają także liście asymilacyjne – zielone, obłe i dęte. Są one rzadziej spożywane (częściej używa się takich liści szczypiorku).

Kwiaty

W drugim roku uprawy cebula wykształca pędy kwiatostanowe (głąbiki) wysokości 90-190 cm zakończone kulistymi baldachami zawierającymi 50-1000 kwiatów.

Owoce

Torebki zawierające zwykle 6 trójgraniastych czarnych pomarszczonych nasion (250-370 szt./g).

Korzeń

Cebula wytwarza wiązkowy system korzeniowy sięgający 30-40 cm.

Łzawienie przy krojeniu

Cebula zawiera enzym LFS, który po zmieszaniu z aminokwasami zawierającymi siarkę, zawartymi w cebuli, powoduje ich przekształcenie w kwasy sulfonowe. Kwasy te samorzutnie przekształcają się w lotny sulfin etylu, który wydzielony do powietrza przy krojeniu cebuli podrażnia śluzówkę oczu, a to powoduje łzawienie.

Uprawa

Cebula jest rośliną klimatu umiarkowanego, optymalna temperatura kiełkowania wynosi 20 °C, choć kiełkuje już przy 5 °C. Ze względu na płytki system korzeniowy roślina wrażliwa jest na niedobór wody. Powinna być uprawiana w drugim roku po nawożeniu obornikiem i nie częściej niż co 3-4 lata na tym samym stanowisku. Najwyższy plon cebuli uzyskuje się na glebach próchniczych, lessach, madach; nie udaje się na gruntach podmokłych i kwaśnych (optymalnie 6,5-7,0 pH). Jest bardzo czuła na brak w glebie składników pokarmowych takich jak azot (brak wzrostu, żółknięcie), fosfor (powolny wzrost), potas (brązowienie wierzchołków szczypioru).

Wybrane odmiany

Odmiany uprawne

'Dako' – cebule duże, spłaszczone, jasnożółte; smak łagodny; średnio wczesna. 

'Rawska' – cebule kuliste, słomkowe lub słomkowobrązowe; smak łagodny; późna. 'Wolska' (podobne 'Czerniakowska', 'Kutnowska', 'Sochaczewska', 'Warszawska') – cebule nierówne o różnych kształtach; smak łagodny; średnio późne lub późne; dobrze się przechowują; twórcą tej odmiany był Czesław Zajkowski − przed wojną posiadacz gospodarstwa ogrodniczego na warszawskiej Woli u zbiegu ulic Wolskiej i Elekcyjnej. 

'Żytawska' – cebule średniej wielkości, spłaszczone, słomkowożółte; smak ostry; późna. 

'Red Baron' – cebule czerwone; smak łagodny.

Dymką nazywane są małe cebule, najczęściej przeznaczone do sadzenia.

------------------------------------------------

Chrzan pospolity (Armoracia rusticana) – gatunek rośliny z rodziny kapustowatych. Ludowe nazwy: warzęcha, warzucha. Łacińska nazwa Armoracia wywodzi się z celtyckiego ar-blisko oraz more-morze, czyli roślina rosnąca blisko morza. Roślina uprawna i często dziczejąca (kenofit i ergazjofigofit). W Polsce występuje pospolicie na całym obszarze.

Morfologia

Pokrój

Wysokość 40-150 cm.

Łodyga

Osiągająca do 150 cm wysokości. Rozgałęziona w górnej części, kanciasta, gładka, ulistniona.

Korzeń

Długi, mięsisty o barwie jasnożółtej, na przekroju biały. O bardzo silnym aromacie i ostrym smaku.

Liście

Odziomkowe bardzo duże, nawet do 101 cm dł., podłużnojajowate do podłużnych o sercowatej nasadzie, zwężone w długi ogonek. Środkowe liście łodygowe pierzastodzielne, górne, siedzące, lancetowate do równowąskich, karbowane lub piłkowane, szczyty tępe.

Kwiaty

Niewielkie (6 mm), białe, zebrane w dekoracyjne wiechy na wierzchołkach pędów. Kielich czterodziałkowy, korona 4-płatkowa, pręcików 6, słupek jeden.

Owoc

Jajowata lub kulista łuszczynka z klapami bez nerwów.

Biologia i ekologia

Bylina. Roślina zakwita od maja do czerwca, jest owadopylna. W korzeniu zawarty jest glikozyd synigryna ulegający rozpadowi do olejku gorczycznego (0,1–0,2%). Liście chrzanu są trujące dla krów. Roślina ruderalna, przydroża, rowy, wilgotne zarośla. Na polach uprawnych bywa uciążliwym, trudnym do wytępienia chwastem.

Zastosowanie

Roslina uprawna: uprawiany jako przyprawa. W Europie uprawiano go już w XI wieku, wymienia go np. w swoim dziele Hildegarda z Bingen. Obecnie uprawiany jest w Europie, Azji, Ameryce Północnej. 

Sztuka kulinarna: W kuchni korzeni chrzanu używa się do przyprawiania mięs, ryb, buraków ćwikłowych, ogórków kiszonych, białego sera i jest używany do wytwarzania niektórych rodzajów musztardy, kremów i majonezów. 

Działanie: chrzan przejawia działanie grzybobójcze, bakteriobójcze, wykrztuśne oraz niewielkie moczopędne i przeciwreumatyczne, pobudza wydzielanie soków trawiennych i działa przeciwwirusowo. Wewnętrznie jest używany przy uciążliwym kaszlu i zapaleniu oskrzeli, przy anemii, zaburzeniach trawienia, chronicznym katarze, chorobach reumatycznych i przy schorzeniach wątroby i dróg żółciowych (z wyjątkiem marskości wątroby). Zewnętrznie okładów ze świeżo utartego korzenia używa się przy chorobach reumatycznych i nerwobólach (działają drażniąco na skórę).

Roślina kosmetyczna: Drobno starty chrzan jest używany do przemywania twarzy rano i wieczorem. Usuwa ze skóry przebarwienia, piegi, wybiela skórę i czyni ją delikatniejszą.

-------------------------------------------------

Ciecierzyca pospolita (Cicer arietinum L.) – gatunek rosliny jednorocznej należący do rodziny bobowatych. Pochodzi z zachodniej Azji. Nie rośnie dziko, jest wyłącznie rośliną uprawną

Morfologia

Pokrój

Roślina jednoroczna o wysokości do 50 (100) cm. Łodyga sztywna, kanciasta.

Liście

Nieparzysto-pierzaste, składające się z odwrotnie jajowatych 11-15 listków o piłkowanych brzegach.

Kwiaty

Wyrastają pojedynczo w kątach liści. Są fioletowe, purpurowe lub białe, mają 1 słupek i 10 zrośniętych pręcików. Żagielek ciemniejszy.

Owoc

Zwisający strąk zawierający dość duże, gruszkowatego kształtu nasiona o barwie białożółtawej, czerwonawej lub brunatnej.

Zastosowanie

Nasiona wyglądem i smakiem przypominają groch i są używane do spożycia podobnie, jak on. Znana jest także jako groch włoski lub cieciorka. Wyrabia się z nich także specjalną mąkę. Roślina bardzo popularna w kuchni krajów basenu Morza Śródziemnego. Nasiona ugotowane i zmielone (utarte na miazgę) tworzą masę będącą podstawą tzw. hummusu, rodzaju pasty do smarowania chleba i placków chlebopodobnych w tradycji kulinarnej kultur bliskowschodnich i obszaru Morza Sródziemnego. Nasiona i słoma są używane również jako pasza dla zwierząt.

-----------------------------------------------------

Czosnek pospolity (Allium sativum L.) – gatunek byliny należący do rodziny amarylkowatych. Jest warzywem, przyprawą i rośliną leczniczą znaną zwykle tylko pod nazwą rodzajową, jako czosnek. Pochodzi z Azji Środkowej, skąd rozprzestrzeniony został jako roślina uprawna do Europy i północnej Afryki, z czasem trafił na inne kontynenty. Rozprzestrzeniany w postaci rozmnażanych wegetatywnie kultywarów, pochodzących od dziko rosnących w Azji południowo-zachodniej roślin.

Morfologia

Pokrój

Roślina zielna osiągająca 20-100 cm wysokości, z podziemną cebulą.

Łodyga

Wykształca się w postaci tzw. piętki w cebuli podziemnej i obłego głąbika zwieńczonego kwiatostanem w czasie kwitnienia. Cebula podziemna (zwana główką) złożona jest z kilku-kilkunastu cebulek (zwanych ząbkami lub pazurkami), będących w istocie pąkami o funkcji spichrzowej. Cała główka ma kształt kulisty i lekko spłaszczony. Cebulki rozrastając się uciskają na siebie wzajemnie i stają się kanciaste. Zewnętrzna powierzchnia ząbków jest wypukła, wewnętrzna – wklęsła.

Korzenie

Słabo rozwinięte, obecne tylko korzenie przybyszowe wyrastające z piętki. Najliczniejsze są w fazie wzrostu, przeciętnie sięgają na głębokość 20-30 cm, zasięg poziomy wynosi 20 cm. Po zakończeniu wzrostu korzenie zamierają.

Liście

Liście asymilujące długie (do 50 cm), równowąskie (o szerokości ok. 1 cm, rzadko do 2,5 cm), płaskie lub rynienkowate, o barwie od zielonej do niebieskawozielonej. Bruzdkowane, brzegiem szorstkie, na szczycie zaostrzone. Kolejne liście wyrastają z rurki tworzonej przez pochwy liściowe i przewyższają ją, tworząc nibyłodygę sięgającą od 15 do 60 cm (w zależności od odmiany). Na dorosłej roślinie znajduje się ok. 8-12 liści asymilujących. Poza tym występują liście pełniące funkcje ochronne (łuski otulające cebulę) oraz spichrzowe (rurkowaty, gruby liść magazynujący substancje zapasowe w cebulkach, tzw. ząbkach). Poza liściem spichrzowym, w jego wnętrzu znajduje się liść złożony z niemal samej pochwy, otulający zawiązki liści asymilacyjnych. Chroni on liście asymilacyjne przed uszkodzeniami mechanicznymi podczas ich przeciskania się przez glebę. Liczba liści asymilacyjnych świadczy o wielkości cebuli podziemnej.

Kwiaty

Kulisty kwiatostan jest w istocie pozornym baldachem. Składa się on z nielicznych białych lub jasnoróżowych kwiatów wyrastających na długich szypułkach (do 1,5 cm). Okwiat z 6 białoszarych listków osiągających 3 mm długości, dłuższych od 6 pręcików, wyrastających w dwóch okółkach. Słupek pojedynczy z trójkomorową zalążnią. Kwiaty u odmian uprawnych są płonne – nasiona nie zawiązują się. Kwiatostan okryty jest pękającą z jednej strony i zasychającą z czasem okrywą, 2-3 razy dłuższą od baldachu, z długim, zaostrzonym końcem. Między kwiatami powstaje 20-30 kanciastych cebulek powietrznych o średnicy do 1 cm, służących do rozmnażania wegetatywnego. Czasem kwiatów brak, a na szczycie pędu znajdują się tylko cebulki.

Anatomia

Suche liście okrywy cebuli mają epidermę zbudowaną z silnie wydłużonych komórek o zgrubiałych i słabo jamkowanych ścianach. Poprzecznie ułożone komórki hipodermy są kolenchymatycznie zgrubiałe i jamkowate. Zawierają zwykle jeden duży kryształ sszczawianu wapnia. Twarde liście okrywy ząbków mają epidermę zbudowaną z komórek wyciągniętych na kształt włókien i jamkowane. Zmięśniała łuska okryta jest od zewnątrz skórką z komórek drobnych (do 70 μm długości), prostokątnych i cienkościennych. Podobną budowę ma hipoderma. Komórki piętki mają kształt okrągławy, ściany zdrewniałe i silnie zgrubiałe, jamkowane. Każdy ząbek składa się z rurkowatego, zmięśniałego liścia otaczającego u podstawy jasnozielony pączek i wyrasta z łodygi (piętki) w kącie liścia łuskowatego (ochronnego).

Świeże ząbki czosnku zawierają około 60-65% wody, 32% węglowodanów i 5,6–6,45% białka. Spośród witamin w największej ilości obecna jest witamina C. Świeże, obrane już ząbki czosnku zawierają do 31 mg witaminy C/100 g produktu. Czosnek dostarcza również nieco witamin z grup B. Wśród składników mineralnych duża jest zawartość potasu, żelaza, magnezu i fosforu. Wyróżnia się także dużą zawartością siarki. Ząbki czosnku zawierają olejek lotny z alliną i enzymem allinazą, który po roztarciu czosnku zamienia allinę w allicynę  – związek o charakterystycznym zapachu i bakteriobójczych właściwościach) i kwas pirogronowy. Poza tym olejek zawiera m.in. salicynę, fitosterole, kwas spirogenowy, amoniak oraz szereg cuchnących dwu- i trójsiarczków alkilowych i metylowych (także o właściwościach antybiotycznych. Zawartość olejku w cebulkach waha się według różnych źródeł od 0,005% do 0,4% i mocno zależy od warunków ekologicznych. W niektórych sytuacjach czosnek może być uznany za roślinę trującą. Powoduje zatrucia, w tym także śmiertelne kotów i psów. W określonych warunkach działa szkodliwie także na zdrowie ludzkie.

Genetyka

Zróżnicowanie czosnku na poziomie genetycznym nie jest wynikiem hybrydyzacji, ponieważ gatunek ten rozmnażany jest wegetatywnie. Powstaje ono na skutek selekcji i namnażania roślin o określonych cechach warunkowanych przez spontanicznie następujące mutację. Liczba chromosomów w formie diploidalnej wynosi 16, znana jest także forma tetraploidalna z 32 chromosomami.

Rozwój

Roślina rozmnażana jest tylko wegetatywnie. Cebulki (ząbki podziemne lub powietrzne), czyli w istocie pąki o funkcji spichrzowej, sadzi się do gruntu jesienią lub wiosną. Wybudzenie ze stanu uśpienia pąków następuje w wyniku działania niskiej temperatury. Rozwój wegetatywny rozpoczyna się przy temperaturze 3–5 °C, a najsilniejszy jest w temperaturze 18–20 °C. Rozwój cebuli następuje, gdy temperatury przekraczają 20 °C, a długość dnia 12 godzin. Zróżnicowanie fizjologiczne różnych odmian czosnku pozwala jednak na uprawę tego gatunku w zróżnicowanych warunkach klimatycznych. Okres rozwoju rośliny wynosi od 4 miesięcy (w warunkach tropikalnych) do 9–10 miesięcy. O osiąganiu dojrzałości cebul świadczy zasychanie liści. Jeżeli cebule nie zostaną wówczas zebrane – każdy ząbek zacznie kiełkować w końcu sezonu wegetacyjnego. Pojawiają się nowe korzenie w miejsce zanikłych wcześniej po zakończeniu wegetacji, które wciągają główkę na głębokość 5 cm.

Zastosowanie

Historia

Czosnek został udomowiony i zaczął być uprawiany ok. 5 tysięcy lat temu. Dużą popularność zyskał już w starożytności. Uprawiali go Rzymianie, Asyryjczycy, Egipcjanie, Grecy, Hebrajczycy i Arabowie. Gdy w Egipcie ok. 1600 r. p.n.e. robotnicy przy budowie piramidy nie otrzymali czosnku - wybuchł bunt. Egipski manuskrypt z tego czasu zawiera 800 preparatów leczniczych, z których 22 tworzone na bazie czosnku. Z ok. 450 roku p.n.e. pochodzi indyjska "pieśń o czosnku", w której opiewany jest on jako środek przedłużający ludzkie życie o setki lat. Żydowski Talmud zaleca używanie czosnku ponieważ "zadowala i rozgrzewa ciało, rozpromienia oblicze, zwiększa ilość spermy i usuwa pasożyty jelit". Rzymianie wierzyli, że zwiększa sprawność bojową żołnierzy. Wpływ czosnku na sprawność bojową zaobserwowały i zmierzyły wojska amerykańskie (wyliczono wzrost sprawności o 11%) podczas wojny koreańskiej. Dla "podniecenia odwagi" karmiono też czosnkiem koguty przygotowywane do walk. Hipokrates i Galen polecali go jako lekarstwo w schorzeniach układu pokarmowego, oddechowego, jako środek moczopędny i antytoksyczny. Pliniusz Starszy skatalogował 61 leków czosnkowych. Zarówno Rzymianie jak i Grecy uprawiali czosnek w specjalnych ogrodach czosnkowych. Starożytni Grecy i Słowianie uważali, że czosnek chroni przed ukąszeniami żmij i ich skutkami. Na ziemie polskie czosnek trafił w średniowieczu, przywieziony przez Tatarów lub kupców. W późniejszych wiekach czosnek był uniwersalnym lekiem i pokarmem warstw ubogich. W medycynie polskiej wsi czosnek był stosowany głównie przy chorobach układu oddechowego (podawany często z mlekiem, niekiedy z miodem), ale także przy dolegliwościach ze strony układu pokarmowego (szczególnie przy robaczycy), przy chorobach zakaźnych (np. żółtaczka, tyfus), przy bólach zębów i dziąseł, a nawet przy chorobach serca i naczyń, bólach głowy, reumatyzmie itd. Czosnek był stosowany także w weterynarii ludowej (m.in. leczono nim zołzy i kaszel u koni, a kurom podawano czosnek ze słoniną, aby je uchronić od pypcia). Odkrycia naukowe w XX wieku potwierdziły wiele z właściwości leczniczych czosnku i ugruntowały jego pozycję jako rośliny leczniczej i przyprawowej.

Roślina lecznicza

Czosnek pospolity jest dobrze znaną i szeroko akceptowaną rośliną leczniczą o skuteczności dowiedzionej badaniami klinicznymi. Wymieniany jest w oficjalnej Farmakopei, opisany w 3 tomie monografii Komisji Europejskiej ESCOP oraz w I tomie monografii Światowej Organizacji Zdrowia (WHO).

Działanie

Główną substancją aktywną jest allina, która przez enzym allinazę rozkładana jest za pośrednictwem produktu niestabilnego do allicyny. Kolejne metabolity to ajoeny będące m.in. inhibitorami agregacji płytek krwi (wydłużają czas krwawienia, działają przeciwzakrzepowo). Czosnek zwiększa wydzielanie soku żółądkowego, chroniąc równocześnie przed zgagą, działa żółciopędnie i przeciwskurczowo, wpływa korzystnie na drogi oddechowe, reguluje florę bakteryjną i sprzyja lepszemu ukrwieniu naczyń wieńcowych. Działa jak łagodny antybiotyk – ma właściwości przeciwbakteryjne, antygrzybicze i przeciwrobacze. Działa także na paciorkowce, poza tym gronkowce, mikrobakterie wywołujące gruźlicę i bakterie okrężnicy. Olejek eteryczny występujący w czosnku działa skutecznie w niskich stężeniach na bakterie beztlenowe uczestniczące w zakażeniach jamy ustnej i górnych dróg oddechowych. Zwalcza infekcję dróg moczowych. Aktywność przeciwgrzybiczą przypisuje się zdolności hamowania syntezy lipidów w grzybni. Ekstrakt z czosnku zalecany jest jako dodatek do past do zębów lub płynów do płukania jamy ustnej. Czosnek działa profilaktycznie i leczniczo także przy zatruciach ołowiem. Stosowany zewnętrznie do lewatywy w leczeniu owsicy i irygacji przy rzęsistkowym zapaleniu pochwy. Świeży sok hamuje także rozwój wirusów grypy. Działa napotnie, obniża gorączkę i ciśnienie krwi. Redukuje zapalenia. Jest przeciwutleniaczem chroniącym wątrobę. Obniża poziom prostaglandyny PG2 zmniejszając ból w czasie miesiączki. Opisywany także jako środek przeciwmiażdżycowy, obniżający poziom cholesterolu we krwi. Ta ostatnia właściwość dowiedziona została w testach przeprowadzanych na zwierzętach, a także opisywana z badań nad ludźmi, nie została jednak potwierdzona przez kompleksowe badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych Zakrojone na szeroką skalę badania i przegląd źródeł naukowych nie potwierdzają, ani nie zaprzeczają celowości stosowania czosnku w leczeniu klinicznym nadciśnienia tętniczego, a ich wyniki są sprzeczne. Czosnkowi przypisuje się także działanie antysklerotyczne.

Dawkowanie

Zaleca się stałą obecność czosnku w codziennym jadłospisie w dowolnej postaci. Chcąc osiągnąć działanie lecznicze dawka dzienna czosnku powinna wynosić 3–5 g. Zaleca się np. wypijanie rano i wieczorem po pół szklanki mleka z 1–2 ząbkami czosnku. Na dolegliwości zewnętrzne stosować można kompresy z miazgi ze świeżych ząbków. Dostępne są również tabletki i krople zawierające substancje czynne z czosnku. Przy zwalczaniu pasożytów, leczeniu infekcji dróg oddechowych i innych chorób wewnętrznych zaleca się stosowanie octu czosnkowego (kilka łyżeczek dziennie). Tworzy się go poprzez dodanie 4 zmiksowanych główek czosnku do połowy litra octu jabłkowego, następnie odcedzenie mikstury po odstaniu przez 2 tygodnie w temperaturze pokojowej. W Rosji przy przeziębieniach wkrapla się do nosa 2-3 krople 3 razy dziennie świeżego soku, a brodawki i nagniotki leczy się miksturą uzyskiwaną ze zmieszania w równych częściach zmiażdżonych ząbków ze smalcem.

Przeciwwskazania

Czosnek nie jest wskazany przy kaszlu zabarwionym krwią, w przypadku gorączki towarzyszącej zapaleniu płuc. Nie powinien być podawany chorym na zaawansowane zapalenie nerek. Nie powinien być stosowany w ostrych zapaleniach żołądka i jelit. W dużych dawkach czosnek i jego preparaty są niebezpieczne, zwłaszcza dla dzieci (nie powinien być w ogóle podawany niemowlętom poniżej 10 miesiąca życia).

Toksyczność

Niewielkie dawki czosnku, w wyniku reakcji obronnej komórek zwiększają wydzielanie w wątrobie endogennych przeciwutleniaczy, czemu przypisywane są korzystne efekty zdrowotne. Jednak w nadmiernych dawkach, w skrajnych sytuacjach dojść może do uszkodzeń wątroby i nerek. Za ten dwojaki efekt odpowiedzialna jest toksyczna akroleina powstająca w wyniku rozkładu siarczku diallilu, powstającego w wątrobie z alliiny. U niektórych osób występuje alergia na czosnek. Może u nich wywołać wyprysk kontaktowy alergiczny, wstrząs anafilaktyczny oraz fotodermatozę. W skrajnych przypadkach może spowodować oparzenie skóry. Wpływa na zachowanie niemowląt karmionych mlekiem matki, po spożyciu czosnku przez karmiącą. Wpływa na skuteczność leków, zwiększając działanie leków przeciwzakrzepowych (może oddziaływać z lekami antykoagulacyjnymi) i zmniejszając skuteczność niektórych leków stosowanych w leczeniu AIDS.

Stosowanie w weterynarii

Preparaty z czosnkiem stosuje się w leczeniu epizootii zapalenia naczyń chłonnych, zakażeń nicieniem, nosówki, chorób przewodu pokarmowego i ran ze stanami zapalnymi.

Roślina jadalna

Czosnek zaliczany jest zarówno do warzyw, jak i przypraw. Stosowany jest jednak w kuchni głównie jako przyprawa.

Walory kulinarne

Głównym atutem czosnku są jego właściwości zdrowotne. Charakterystyczny smak i zapach jest zwykle bardziej problematyczny niż atrakcyjny. Czosnek dodawany do potraw gotowanych i smażonych traci jednak przykry zapach i wówczas specyficzny smak wzbogaca potrawę. Poza tym nieprzyjemny zapach czosnku z ust usuwa chlorofil, który w dużych ilościach występuje w zielonych liściach pietruszki, pokrzywy, szczawiku i ruty (zaleca się żucie tych liści po spożyciu czosnku). Zapach osłabia się także po zjedzeniu jabłek, ziaren palonej kawy, nibyjagód jałowca, nasion kolendry i kardamonu, pomaga też picie mleka. Nie ma jednak środka, który chroni przed wydzielaniem charakterystycznego zapachu przez skórę.

Sposoby przyrządzania

Wchodzi w skład rozmaitych mieszanek przyprawowych. Stosowany jest do przyprawiania dań mięsnych, do sosów i majonezów, zup ziołowych, sałat i potraw z ziemniaków. Harmonizuje z mocnymi ziołami i innymi przyprawami do słonych potraw. Można go gotować, nie należy jednak wrzucać do gorącego tłuszczu. Czosnek poddany obróbce cieplnej, zwłaszcza długotrwałej, traci przynajmniej część właściwości leczniczych, np. w zakresie działania antyoksydacyjnego. Stosuje się świeże ząbki, marynowane i suszone (sproszkowane), sól i oliwę aromatyczną oraz ekstrakt. Ząbki przed użyciem zwykle obiera się z łuskowatych liści zewnętrznych. Można też po odcięciu piętki piec ząbki okryte łuskami i po upieczeniu wyciskać miąższ. Do spożycia nie nadają się dojrzałe, zielone pędy, choć młode pędy bywają spożywane podobnie do szparagógów. W Chinach używa się także kwiatostanów czosnku jako jarzyny. Młode liście są częstym dodatkiem do potraw smażonych lub pieczonych w kuchniach wschodnioazjatyckich, gdzie indziej posiekane spożywane są analogicznie jak szczypiorek. Oliwa czosnkowa (aromatyzowana czosnkiem) jest dostępna w ofercie handlowej i może być przygotowywana także w warunkach domowych. W tym drugim przypadku należy jednak wystrzegać się zatrucia jadem kiełbasianym – przechowywać wyrób w lodówce oraz spożyć go w ciągu tygodnia. Wyroby komercyjne, w celu usunięcia zagrożenia zatruciem, są zabezpieczane chemicznie, zwykle zakwaszane. Sól czosnkowa powstaje w wyniku zmieszania odwodnionego czosnku z solą kuchenną.

Znaczenie w kuchniach świata

Czosnek jest charakterystycznym elementem wielu potraw kuchni basenu Morza Śródziemnego i wschodnioazjatyckich. W kuchni arabskiej ma długą tradycję stosowania przejętą od dawnych Egipcjan. Jadany jest powszechnie w kuchni francuskiej, gdzie stanowi  przyprawę do zup, a w Prowansji stosowany jest do tworzenia popularnej potrawy ludowej - majonezowego sosu czosnkowego aillioli. We Włoszech dodawany jest m.in. do pizz i pieczywa czosnkowego). Używany jest także często w kuchni hiszpańskiej, latynoamerykańskiej. W kuchni tureckiej i bałkańskiej czosnek jest stałym niemal dodatkiem do potraw mięsnych i sosów. Używany jest w kuchni indyjskiej, rosyjskiej i kaukaskiej (tu stosowane są liczne gatunki czosnku, w tym dziko rosnące). W kuchni angielskiej dużo czosnku używa się zwłaszcza w Kornwalii. W kuchni niemieckiej nie jest popularny ze względu na zapach. Czosnek jest charakterystycznym składnikiem kuchni tajskiej, indyjskiej i koreańskiej. W krajach wschodniej Azji dodawany jest często do potraw smażonych i pieczonych, złożonych poza tym z mięsa, warzyw i jaj. W kuchni chińskeij młode ząbki czosnku marynuje się w mieszaninie cukru, soli i przypraw. Sporadycznie czosnek stosowany jest w kuchni japońskiej. W kuchniach środkoweuropejskich, w tym polskiej i regionalnych kuchniach polskich czosnek jest ważnym składnikiem stosowanym przy kiszeniu ogórków, przygotowywaniu potraw mięsnych i zup (zwłaszcza grochówki i zupy fasolowej).

Roślina magiczna

Czosnek poddany był planecie Mars (podobnie jak siarka i gorczyca), dzięki czemu miał mieć moc ochrony przed złymi mocami, zwłaszcza ludzi wędrujących w noce przesilenia. W Europie średniowiecznej wierzono, że czosnek to najlepsza ochrona przed czarna magią i wampirami. Wieszany był nad drzwiami by strzec domostwo przed czarownicami. Według tradycji arabskiej, niezwykłe właściwości czosnku wynikać miały stąd, że jego cebulkę (według źródła "ziarno"?) wyniósł na swoim kopycie szatan wygnany z raju. W Czechach czosnek dodawany był bydłu do paszy, by uchronić je od złego, a na Nowy Rok wkładano go psom pod obrożę, aby przez cały kolejny rok dobrze czuwały. W polskich wsiach czosnek był powszechnie uważany za ziele odpędzające złe duchy i chroniące przed działaniami czarownic.

Stosowanie w ogrodnictwie

Czosnek uprawiany jest głównie w celach spożywczych, jednak czasem także ze względu na korzystne oddziaływanie na inne gatunki. Zawiera fitoncydy o działaniu bakterio- i grzybobójczym. Czosnek posadzony pod brzoskwiniam zapobiega kędzierzowatości liści, pod różą odstrasza mszyce. Wtruskawkach zapobiega rozwojowi szarej pleśni, chroni przed roztoczem truskawkowym i wielkopąkowcem porzeczkowym. Nie znoszą jego obecności nornice. Z czosnku można także sporządzać roztwory (200-300 g roztartych główek czosnku na 10 l wody) stosowane w formie oprysków do skutecznego zwalczania mszyc, miodówkowatych i przędziorków.

Inne zastosowania

W Afryce rybacy smarują się czosnkiem w celu odstraszenia krokodyli. Czosnek miał odstraszać gryzonie, stąd górale nadłomniccy kładli czosnek pod zboża zwożone do stodoły.

Uprawa

Czosnek uprawiany jest niemal na całym świecie jako roślina alimentacyjna (spożywcza), przyprawowa i roślina lecznicza.

Wymagania

Czosnek rośnie w różnych warunkach klimatycznych w strefie umiarkowanej i międzyzwrotnikowej, sięgając do 50° szerokości geograficznej na obu półkulach. Uprawiany jest jako roślina jednoroczna lub wieloletnia (w klimacie łagodnym), najczęściej jako roślina dwuletnia (zwłaszcza w klimacie chłodniejszym). W tym drugim przypadku sadzony jest jesienią, minimum 6 tygodni przed mrozami (czas potrzebny do rozwoju korzeni). Jest wytrzymały na niskie temperatury, ale cechuje się dużymi wymaganiami glebowymi. Preferuje bogatą, wysoce organiczną, świeżą i ciepłą glebę. Należy unikać gleb ciężkich, gliniastych do uprawy. Toleruje pH w granicach od 5,5 do 8,5, ale preferuje pH w granicach 6–7,5. Dobrze reaguje na nawożenie obornikiem i nawozami mineralnymi. W glebie nazbyt bogatej w azot czosnek szybko zaczyna pleśnieć. Preferuje miejsca słoneczne, ale radzi sobie również w półcieniu. Unikać należy zarówno nadmiernego przesuszenia jak i podlewania (bulwy gniją przy nadmiarze wody). W okresach suszy ograniczeniu ulega wzrost cebul. Optymalna wielkość opadów w okresie wzrostu to, w zależności od warunków glebowych, od 25 mm (gleby ciężkie) do 50 mm (gleby piaszczyste) na tydzień. Największe zapotrzebowanie na wodę wykazuje w maju i czerwcu. Wrażliwy jest na zanieczyszczenie gleby aluminium. Źle rośnie przy braku mikroelementów w glebie, a zwłaszcza manganu, miedzi, boru i cynku.

Rozmnażanie

Ponieważ czosnek pospolity nie wytwarza nasion - rozmnaża się poprzez sadzenie cebulek (ząbków) z główki podziemnej lub cebulek powietrznych z kwiatostanu. Cebulki powietrzne rosną wolniej i zwykle potrzebują dwóch lat uprawy do wytworzenia cebuli o odpowiednio dużych rozmiarach. Ząbki używane do sadzenia należy oddzielić od cebuli możliwie późno (przechowywane osobno szybko tracą zdolności do kiełkowania). Cebulki wysadza się wczesną wiosną lub późną jesienią. Sadzi się je spiczastym końcem do góry, na głębokości ok. 4–8 cm, w rozsadzie 7–15 cm (głębokość i rozsada zależna od wielkości cebuli danej odmiany). Sadzone jesienią muszą mieć czas, by ukorzenić się przed nadejściem mrozów (potrzebują na to ok. 6 tygodni). Uważać należy na zbyt wczesne wysadzenie czosnku, ponieważ nadmiernie rozwinięty jest bardziej wrażliwy na niską temperaturę. Tradycją ludową jest wysadzanie czosnku najkrótszego dnia w roku. Sadzenia wiosenne wykonuje się możliwie wcześnie, optymalnie już w marcu. Do wysadzania nie należy stosować czosnku importowanego z Chin (powszechnego obecnie w ofercie handlowej), ponieważ nie jest on przystosowany do naszych warunków klimatycznych.

Pielęgnowanie

Czosnek wymaga starannej uprawy gleby. Nie należy sadzić czosnku w glebę zeskorupioną. W uprawie polowej przed sadzeniem konieczna jest orka i bronowanie gleby (w uprawie ogrodowej - przekopanie gleby). Źle znosi konkurencję innych roślin i dlatego jego uprawy należy pielić, zwłaszcza we wcześniejszych okresach rozwoju roślin. Usuwanie zawiązków kwiatostanów zwiększa plony cebul. Podczas podlewania należy unikać zraszania roślin.

Zbiór i przechowywanie

Czosnek posadzony jesienią zbiera się w lipcu, sadzony wiosną - w sierpniu lub wrześniu. Dojrzałość cebul rozpoznać można po żółknięciu łodygi i liści oraz przełamywaniu się liści. Zbioru dokonuje się, gdy około połowa liści zżółknie lub przełamie blaszkę liściową. Przy dłuższym oczekiwaniu na zbiór, łuski okrywające główkę pękają, a ząbki się rozpadają. Po wykopaniu cebul suszy się je w przewiewnym pomieszczeniu lub (przy sprzyjającej pogodzie) na polu. Średni plon wynosi od 5 do 13 t/ha. Znaczny wpływ na plon poza warunkami siedliskowymi i klimatycznymi, ma wielkość ząbków użytych do sadzenia (im większe, tym większy plon). Wysuszone cebule z odmian "miękkołodygowych" przechowuje się zwykle związane w tzw. warkocze. Odmiany "twardołodygowe" wiąże się w pęczki lub trzyma luzem. W warunkach domowych przechowywać czosnek należy w miejscu suchym i przewiewnym, w temperaturze powyżej 18 °C. Niższe temperatury lub wilgotne powietrze (np. w kuchni) powodują gnicie, gorzknienie lub mogą zapoczątkować kiełkowanie cebul. Surowiec komercyjny przechowuje się w temperaturze 0 °C. Cebule mogą być przechowywane przez 5-8 miesięcy w zależności od odmiany. Dłużej przechowują się cebule dojrzałe, dobrze wysuszone i osłonięte co najmniej trzema warstwami łusek okrywających.

Produkcja w Polsce i na świecie

Wielkość produkcji czosnku w Polsce nie jest dokładnie znana, jednak z szacowanej wielkości areału upraw (1500-1700 ha) i zakładanej, niezbyt wysokiej, wydajności (6 t/ha), wywnioskować można, że w Polsce zbiera się blisko 10 tysięcy ton czosnku. Zdecydowanym liderem produkcji czosnku na świecie w ostatnich kilkudziesięciu latach stała się Chińska Republika Ludowa. Głównym ośrodkiem produkcji jest prowincja Szantung. Z Chin pochodzi obecnie 75% światowych zbiorów czosnku (blisko 11 mln ton w 2006 r.). Kolejne miejsca na liście producentów zajmują odpowiednio: Indie (4% produkcji światowej), Korea Południowa (3%), USA (2%). Uprawy w Stanach Zjednoczonych koncentrują się w stanie Kalifornia, skąd pochodzi 89% produkcji krajowej. Zwiększa się produkcja czosnku w Rosji, zbliżając się do wielkości zbiorów w USA. Ważnymi producentami są także: Egipt, Hiszpania i Argentyna. Produkcja i spożycie czosnku od wielu dziesiątek lat wyraźnie rośnie w skali światowej, co wiązane jest ze wzrostem popularności różnych kuchni etnicznych, poszukiwaniami kulinarnymi konsumentów i przede wszystkim dobrą opinią, którą czosnek, jako składnik żywności, posiada zarówno w odniesieniu do walorów smakowych, jak i zdrowotnych.

Za światową stolicę czosnku uchodzi miasto Gilroy w Kalifornii (USA). Rokrocznie od 1979 roku odbywa się tu Festiwal Czosnkowy. W 2007 roku w festiwalu udział wzięło ponad 3 miliony gości. Na polach wokół tej miejscowości dominują uprawy czosnku. W Europie święto czosnku obchodzone jest w na początku września w miejscowości Arleux w północnej Francji. Największe targi czosnkowe odbywają się natomiast w Prowensji. W Polsce obchody Święta Czosnku zainaugurowane zostały w 2007 roku w miejscowości Prandocin w gminie Słomniki pod Krakowem.

Choroby i szkodniki

Czosnek jest rośliną generalnie odporną na choroby i szkodniki. W Polsce choroby rzadko powodują straty gospodarcze. Gdy jednak czosnek ulegnie infekcji, to z powodu rozmnażania wegetatywnego choroby łatwo się przenoszą wraz z materiałem siewnym. Czosnek ulega chorobom grzybowym takim jak: zgnilizna podstawy piętki (zglinizna cebuli) - powodowana przez grzyby z rodzaju Fusarium, alternariozy – powodowane przez Alternaria porri, różowa zgnilizna korzeni - powodowana przez Pyrenochaeta terrestris, biała zgnilizna – wywoływana przez Sclerotium cepivorum, zielona zgnilizna czosnku - wywoływana przez grzyby z rodzaju Penicillum, zgnilizna szyjki – powodowana przez gatunki z rodzaju Botrytis, rdza - powodowana przez grzyby z rodzaju Puccinia. Zapadalności na choroby grzybowe sprzyja ciepła i wilgotna pogoda. Przeciwdziałać chorobom grzybowym można stosując zaprawy grzybobójcze oraz odpowiedni płodozmian – w miejscach zakażonych nie uprawiać czosnku przez 5–8 lat, najlepiej w ogóle nie uprawiać czosnku rok po roku w tym samym miejscu lub po innych warzywach cebulowych. Poza tym problemem dla młodych roślin mogą być ślimaki, a cebule bywają atakowane też przez nicienie. Szkodnikiem czosnku sadzonego jesienią jest błoniszka czosnkówka. Owady dorosłe zimują i wczesną wiosną składają jaja na łodygach czosnku tuż nad ziemią. Larwy drążą chodniki w dół rośliny powodując obumieranie roślin. Szkody powodują też larwy śmietki cebulanki. Wylęgają się z jaj złożonych u podstawy rośliny i wgryzają w cebulę powodując żółknięcie i zamieranie roślin.

Ząbki czosnku, zwłaszcza podczas przechowywania gniją z powodu chorób powodowanych przez bakterie. Zdarzają się także choroby wirusowe powodowane przez wirusa mozaiki ogórka, wirusa latentnego czosnku, wirusa żółtej karłowatości cebuli oraz wirusa latentnego szalotki. Dla zwalczania chorób wirusowych niezbędne jest unikanie rozmnażania za pomocą cebul pochodzących od roślin zainfekowanych.

----------------------------------------------------------

Dynia zwyczajna (Cucurbita pepo L.) – gatunek rośliny jednorocznej z rodziny dyniowatych. Pochodzi z Ameryki Środkowej i południowych stanów USA.

Morfologia

Łodyga

Płożąca się lub pnąca o długości do 10 m, owłosiona z rozgałęzionymi wąsami czepnymi. U niektórych odmian łodyga krótka, wzniesiona.

Liście

Ulistnienie naprzemianległe, liście duże, sercowate, 5-klapowe, z tępymi zatokami. Mają owłosione brzegi.

Kwiaty

Rozdzielnopłciowe, roślina jednopienna o bezwonnych kwiatach. Kwiaty żeńskie wyrastają pojedynczo, mają dzwonkowaty 5-ząbkowy kielich, dużą lejkowatą 5-łatkową koronę i 1 słupek. Kwiaty męskie wyrastają pęczkami w kątach liści, mają 5 zrośniętych pręcików. Kwitnienie od czerwca do września.

Owoc

Jagoda duża, kulista, gruszkowata, cylindryczna lub dyskowata (w zależności od odmiany), z zewnątrz okryta twardą grubą skorupą, wewnątrz mięsista, o średnicy do 40 cm, koloru zielonego, żółtego lub pomarańczowego. Miąższ włóknisty z licznymi, białawymi nasionami. Owoce wyrastają na kanciastych, twardych szypułkach, co różni ten gatunek od dyni olbrzymiej.

Korzenie

Dobrze rozwinięte, ale płytkie. Z pędów wyrastają korzenie przybyszowe, które przyczepiają pędy do podłoża.

Systematyka

Zbigniew Podbielkowski dzieli odmiany dyni zwyczajnej na następujące grupy:

Cucurbita pepo convar. microcarpina Greb. – odmiany ozdobne, o licznych drobnych owocach. 

Cucurbita pepo convar. pepo L. – odmiany o dużych, owalnych owocach, jadalne, oleiste. 

dynia makaronowa

Cucurbita pepo convar. giromontiina Greb. – odmiany o owocach silnie wydłużonych, jadalnych. 

kabaczki 

cukinia

odmiana oleista Cucurbita pepo var. oleifera Pietsch.

Cucurbita pepo convar. patissonina Greb. – odmiany o owocach spłaszczonych, jadalnych, tzw. patisony.

Zastosowanie

Roślina uprawna. Jest uprawiana głównie jako warzywo i roślina paszowa. Znajduje się w rejestrze roślin uprawnych Unii Europejskiej. Jest to jedna z najstarszych roślin uprawowych Nowego Świata. Jej nasiona znajdowały się w grobowcach meksykańskich sprzed 10 000 lat. Indianie jeszcze przed przybyciem Krzysztofa Kolumba uprawiali ją w wielu odmianach, głównie w celach spożywczych, ale również jako roślinę leczniczą, według Jonathana Robertsa wzdłuż wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej aż po Kanadę. Inkowie uprawiali ją od ok. 4000 lat. p.n.e. Do Europy sprowadzili ją Hiszpanie w XVI w. 

Roślina lecznicza:  nasiona Semen Cucurbitae zawierają m.in. kukurbitacyny, pepenozyd, fitosterole, glikozydy i alkoloid.

Sztuka kulinarna: Miąższ owoców dyni jest doskonałym środkiem dietetycznym, który można spożywać utarty drobno jako dodatek do surówek, bądź po ugotowaniu jako dodatek do mięs, albo przerobiony na dżem. Z kwiatów dyni można przyrządzać smaczne sałatki. Niektóre odmiany są uprawiane jako rośliny ozdobne. 

Uprawa

Uprawiana jest z nasion. Roślina światłolubna i ciepłolubna (optymalna dla niej temp. to +25 °C) , o bardzo dużym zapotrzebowaniu na wodę. Jeśli jest intensywnie nawożona, rośnie nawet na jałowych piaskach. W dobrych warunkach rozpoczyna kwitnienie po 40-60 dniach od zasiewu.

--------------------------------------------------

Fasola zwykła (Phaseolus vulgaris L.) – gatunek roślin jednorocznych należący do rodziny bobowatych. Pochodzi z Ameryki Środkowej i Południowej, jest uprawiany w wielu rejonach świata. W Polsce wyłącznie jako roślina uprawna.

Morfologia

Łodyga

Słabo rozgałęziona, w dolnej części zdrewniała, osiąga wysokość 25 – 60 cm u odmian karłowych, 60 – 120 cm u odmian biczykowych o łodydze płożącej, 2 – 3 m u odmian tycznych, które owijają się wokół podpór.

Liście

Pierwsze dwa są całobrzegie, następne trójlistkowe, barwy jasno- lub ciemnozielonej, w zależności od odmiany.

Kwiaty

Motylkowe, zebrane w grona po 2-8 sztuk, które wyrastają z kątów liści po 40-60 dniach od siewu. Są one barwy białej, lila, fioletowej lub czerwonej (w zależności od odmiany).

Owoce

Wydłużone strąki.

Korzeń

Palowy, sięga na głębokość 100-110 cm, jest silnie rozgałęziony w wierzchniej warstwie gleby. Ma małą zdolność regeneracji, dlatego źle znosi przesadzanie. W symbiozie z fasolą współżyją bakterie, tworzące na korzeniach brodawki korzeniowe, bakterie te wiążą azot atmosferyczny, z którego korzystają również rośliny.

Zastosowanie

Uprawiana jako warzywo, z grupy tzw. roślin strączkowych. Do celów spożywczych wykorzystywane są głównie nasiona, zawierające dużo białka, a u odmian szparagowych całe strąki. Fasola szparagowa jest spożywana jako świeża po ugotowaniu, lub jest przetwarzana – konserwowana i zamrażana. Fasola szparagowa należy do warzyw ciepłolubnych, dlatego można ją przechowywać w temperaturze 8-10 stopni C, przy wilgotności względnej powietrza 85-90% / 5-7 dni. Fasola należy do warzyw o dużej wartości odżywczej. Została udomowiona przez Indian na długo przed podbojem tych ziem przez hiszpańskich i portugalskich konkwistadorów. Zresztą ci ostatni rychło docenili zalety fasoli i sprowadzili jej nasiona do Starego Świata, przyczyniając się do rozpowszechnienia uprawy tej rośliny na skalę towarową nie tylko na kontynencie europejskim, ale również w Afryce i Azji. 

Wyhodowano liczne odmiany uprawiane także jako rośliny ozdobne ze względu na ich piękne kwiaty. 

Ma ona pewne znaczenia lecznicze. Tradycyjnie odwar ze strąków działa moczopędnie, a ponadto w sposób zauważalny obniża poziom cukru we krwi. Jego stosowanie zaleca się w cukrzycy, chorobach nerek i pęcherza moczowego, nadciśnieniu tętniczym, wreszcie przy osłabieniu mięśnia sercowego. Nowym ustaleniem za to jest, że rozmaite gatunki fasoli mają nasiona bogate w składniki posiadające właściwości przeciwutleniające cechujące szereg warzyw i owoców. Poza tym, suszone i zmielone na mąkę nasiona fasoli znajdują zastosowanie przy leczeniu egzemy, ran, oparzeń i odmrożeń. Mączką ową należy po prostu posypać chore miejsce na skórze.

Kultywary

Odmiany fasoli zwykłej różnią się wysokością łodygi, barwą strąków, zawartośćią w nim włókna, a także wielkością nasion i długością okresu wegetacji. Dzielimy je na:

karłowe ('Bor', 'Mela', 'Augustynka', 'Wstęga') 

tyczne ('Atlas' – 'Mamut', 'Blauhilde', 'Goldmarie' – 'Mamut', 'Hilds Neckarkonigin') 

szparagowe 

zielonostrąkowe ('Atena', 'Bona', 'Fana', 'Laguna', 'Zielona', 'Libra', 'Madera', 'Sisal', 'Sumatra') 

żółtostrąkowe ('Amanda', 'Elektra', 'Furora', 'Polana', 'Galopka', 'Goldpantera – Pantera', 'Korona', 'Laurina – Laura', 'Polka', 'Tara', 'Złota Saxa')

na suche nasiona

Spośród odmian fasoli szparagowej do upraw amatorskich szczególnie polecana jest odmiana 'Blauhilde'. Jest to odmiana tyczna (wysokość ponad 3 m) tworząca długie, bezwłókniste strąki o ciekawej, fioletowo-niebieskiej barwie. Po ugotowaniu strąki stają się zielone. Wymaga stosowania podpór lub uprawy przy wysokich płotach. Spośród odmian żółtostrąkowych warto zwrócić uwagę na dwie średnio wczesne odmiany – 'Polkę' oraz 'Galopkę', których zaletami są odporność na choroby oraz dobre plonowanie.

Ciekawostki

W Zakliczynie od 2000 odbywa się Święto Fasoli. W roku 2006 do ugotowania potrawy zużyto m.in. 550 kg fasoli, ok. 500 kg różnych mięs, 100 kg warzyw.

-------------------------------------------------

Groch zwyczajny (Pisum sativum L.) – gatunek rośliny strączkowej jednorocznej z rodziny bobowatych (Fabaceae). Pochodzi z zachodniej Azji I Kaukazu, wschodniej i południowej Europy oraz Afryki Północnej. Jest uprawiany w wielu rejonach świata.

Morfologia

Pokrój

Występują odmiany zarówno płożące jak i pnące, osiągające w sprzyjających warunkach wysokość do 2 metrów.

Owoce

Strąki mające kształt podłużnej torebki, zawierające kilka niewielkich nasion.

Zastosowanie

Roślina uprawna: uprawiana jako warzywo i na paszę dla zwierząt. Groch jest jedną z roślin najwcześniej uprawianych przez człowieka, nasiona grochu zwyczajnego znajdowano w stanowiskach archeologicznych na Bliskim Wschodzie datowanych na 10 tys. lat. Najprawdopodobniej uprawiany był już około 7800 lat przed naszą erą. Około roku 2000 p.n.e. jego uprawa rozpowszechniła się w Europie i na Wschodzie, w Indiach i Chinach. 

Sztuka kulinarna: niedojrzałe nasiona grochu mają barwę zieloną i zbierane są w celu bezpośredniego spożycia i produkcji mrożonek lub konserw. Dojrzałe i uschnięte nasiona grochu gotuje się i wykorzystuje jako podstawę rozmaitych posiłków lub dodatek do innych potraw. Tradycyjną polską potrawą jest groch podawany z kapustą i zupa grochówka.

Uprawa

Groch można wysiewać już od wczesnej wiosny, gdy temperatura gruntu osiągnie 2 °C, rośliny rosną najlepiej w temperaturze 13–18 °C. Nie rozwija się dobrze w ostrym słońcu. Niektóre odmiany osiągają dojrzałość już po 2 miesiącach od wysiewu. Rośnie najlepiej w lekko kwaśnej, dobrze nawodnionej, ale nie podmokłej glebie. Dla uniknięcia chorób, nie należy wysiewać rośliny ponownie w tym samym miejscu przed upływem pięciu lat.

Ciekawostki

Fundamentalne badania nad dziedziczeniem na grochu zwyczajnym (Pisum sativum), które zaowocowały sformułowaniem praw Mendla, prowadził prekursor genetyki  Gregor Mendel.

Zmienność

We florze Polski występują 2 podgatunki:

podgatunek: groch zwyczajny typowy. Jest uprawiany jako warzywo 

podgatunek: groch zwyczajny polny (g. błękitnopurpurowy, g. polny). Rośnie dziko.

----------------------------------------------------

Kwiaty

Zwykle duże i efektowne, grzbieciste, o zrosłodziałkowym kielichu i barwnej, zrosłopłatkowej koronie.

Owoce

Torebka lub jagoda.

Korzeń

Podziemny

Biotop

Tropiki.

Zastosowanie

Roślina uprawna: najwyższej jakości gatunek pochodzi z Jamajki. Imbir uprawiany jest też w Indiach, Chinach, Majezji. 

Roślina przyprawowa: z kłączy imbiru lekarskiego pozyskuje się przyprawę, jest on także używany do produkcji piwa imbirowego. 

Sztuka kulinarna: na surowo spożywany jest imbir japoński. 

Roślina lecznicza: w lecznictwie używa się imbiru cytwarowego i zółtego. 

Roślina ozdobna: niektóre gatunki są używane jako rośliny ozdobne.

Jest jedną z pierwszych przypraw korzennych, które zostały przywiezione do Europy. Opisywany był przez Marco Polo i Paracelsusa.

Przedawkowanie

W przypadku przedawkowania imbiru (herbaty, nalewki, tabletek, surowego imbiru) można odczuć zawroty głowy, senność, nudności oraz nieregularny rytm bicia serca. Z tego powodu nie należy łączyć różnych preparatów zawierających imbir.

------------------------------------------------------

Jarmuż – odmiana botaniczna kapusty warzywnej. Jest to roślina dwuletnia należąca do rodziny kapustowatych. Jest to jedna z najstarszych odmian użytkowych tego gatunku. W starożytności uprawiana była jako roślina ozdobna i jadalna. Znana jest wyłącznie z uprawy, nie występuje na stanowiskach naturalnych.

Morfologia

Łodyga

Jest wytwarzana w pierwszym roku, jest gruba i silnie ulistniona. Ma wysokość od 10 do 110 cm.

Liście

Długie, kędzierzawe, tworzą rozetę, zielone lub fioletowe. W pierwszym roku wzrostu wytwarza pęk odziomkowych liści, które u niektórych odmian są pomarszczone (odmiany strzępiaste).

Kwiaty

Pęd kwiatostanowy wytwarza w drugim roku.

Korzeń

Silnie rozwinięty.

Wartość odżywcza

Jarmuż jest uważany za bardzo pożywne warzywo zawierające silne przeciwutleniacze i właściwości przeciwzapalne. Jest bogatym źródłem witaminy K, witaminy C, karotenoidów, a także wapnia. Podobnie jak brokuły i inne warzywa kapustowate zawiera sulforafan, związek posiadający właściwości przeciwnowotworowe. Jarmuż jest również doskonałym źródłem żelaza.

Pochodzenie

Do końca średniowiecza jarmuż był jednym z najpopularniejszych zielonych warzyw w całej Europie. Odmiany o kędzierzawych liściach istniały już, wraz z płasko-liściastymi, w Grecji w czwartym wieku p.n.e. Dziś można je różnicować w zależności od odmiany na: niskiej, pośredniej lub wysokiej długości łodygi, z różnymi rodzajami liści. Liście występują w kolorach od jasnozielonego poprzez zielony, ciemnozielony i fiolet aż do fioletowozielonobrązowego. Rosyjska odmiana została wprowadzona do Kanady (a następnie do Stanów Zjednoczonych) poprzez rosyjskich kupców w XIX wieku.

Zastosowanie

Jarmuż jest składnikiem tradycyjnych potraw holenderskich, portugalskich i brazylijskich. Spożywany jest także w całej południowo-wschodniej Afryce, zwykle gotowany z mlekiem kokosowym i orzeszkami ziemnymi, serwowany z ugotowanym ryżem, albo z ugali lub fufu robionymi z kaszy kukurydzianej. W Japonii sok z jarmużu – znany jako aojiru, jest popularnym suplementem diety. 

Niektóre kultywary są uprawiane jako rośliny ozdobne.

Uprawa

Najważniejsze obszary uprawy jarmużu znajdują się w środkowej i północnej Europie oraz Ameryce Północnej i Azji. Roślina rzadko rośnie w tropikalnych obszarach, ponieważ preferuje chłodniejszy klimat. Toleruje prawie wszystkie rodzaje gleb pod warunkiem, że drenaż jest zadowalający. Jej zaletą jest oporność na działanie szkodników i chorób innych kapustowatych.

--------------------------------------------------

Kabaczek (Cucurbita pepo convar. giromontiina Greb, cukinia) – odmiana dyni zwyczajnej. Odmianę wyselekcjonowano we Włoszech i stąd pierwotna nazwa "cukinia" od włoskiego zucchina (tj. mała dynia). Na południowym wschodzie Polski popularność zdobyła nazwa kabaczek. W Polsce roślina jest uprawiana i znana pod obiema nazwami. Ponieważ uprawiane formy mogą różnić się znacznie, więc zależnie od nazwy pod jaką je otrzymano do uprawy, traktowane są nawet jako odrębne gatunki.

Morfologia

Pokrój

Łodygi wzniesione lub płożące.

Łodyga

Od pędu głównego odrastają krótkie pędy 5-10 cm długości.

Liście

Oadzone na długich ogonkach, sercowate lub okrągłe, głęboko wcinane, niekiedy ze srebrnymi plamkami. Duże, z kątów liści wyrastają wąsy czepne, jeśli pokrój jest krzaczasty to roślina nie wytwarza wąsów czepnych.

Kwiaty

Żółte, rozdzielnopłciowe, owadopylne, pojedyncze, bardzo duże o 5 płatkach i 3 lub 5 komorowej zalążni. Na tej samej roślinie najpierw wyrastają kwiaty męskie, później żeńskie.

Owoce

Jagody, silnie wydłużone (10 – 40 cm), maczugowate, lekko żeberkowate koloru ciemnozielonego, rzadziej żółtego i pomarańczowego z jaśniejszymi plamkami. Na przekroju mają wygląd podobny do ogórków, z tym, że miąższ ich jest zielonkawy. Masa owocu może się wahać od 0,15-3 kg.

Korzeń

Palowy do 2 m długości.

Odmiany uprawne

Istnieje wiele odmian kabaczków różniących się dość znacznie między sobą zarówno kształtem, jak wyglądem i smakiem, m.in: 'Acceste', 'Ambasador', 'Astra', 'Atena', 'Black Forest’ (odmiana jadalna i ozdobna), 'Greta', 'Nimba', 'Soraya', 'Storr's Green', 'Cocozelle von Tripolis', 'Krzaczasty Bezrozłogowy', 'Courges' i 'Zuchino'.

Zastosowanie

Szczególną popularnością jarzyna cieszy się w Europie, południowej części Rosji, a także na Bałkanach. Kabaczki należą do warzyw niskokalorycznych, o niezbyt dużej , wartości odżywczej. Główną ich zaletą jest wyborny smak. Ponadto odkwaszają organizm oraz sprzyjają przemianie materii. Zastosowanie kabaczków w kuchni jest szerokie, podaje się je na surowo, smażone, pieczone, duszone, gotowane. Przyrządza się z nich zupy, drugie dania, sałatki, surówki, napoje, desery, a także marynaty. Pamiętać jednak należy, aby większe kabaczki o grubszej skórce obierać. Dlatego w przetwórstwie przemysłowym zastosowanie znajdują owoce wielkości 10-15 cm chociaż za najsmaczniejsze uważa się owoce w pełni wyrośnięte to jest o długości ok. 25 cm.

Wartość odżywcza owocu: Ma wysoką wartość dietetyczną: zawiera duże ilości cukrów, witaminy C, PP, B1, karotenu, ponadto owoce nie kumulują metali ciężkich. Wartość energetyczna 100 g cukinii wynosi ok. 15 kcal

----------------------------------------------------

Kalafior (Brassica oleracea L. var.botrytis L.) – odmiana kapusty warzywnej. Jest to roślina jednoroczna należąca do rodziny kapustowatych. Jest najprawdopodobniej mutantem kapusty głowiastej lub brokułu. Znany jest wyłącznie z uprawy, nie występuje na stanowiskach naturalnych.

Morfologia

Łodyga

Pęd główny jest silnie skrócony i walcowaty. Podczas wzrostu wytwarza tzw. różę – zwarte skupienie skróconych, mięsistych pędów kwiatowych. Róże mogą być białe, kremowe, zielone. Z wiekiem róża się rozluźnia, a na jej obwodzie wyrastają pędy wykształcające płodne kwiaty.

Liście

Wyrastają z dolnej części łodygi i częściowo okrywają olbrzymi kwiatostan (różę). Czasem przerastają ją (tj. wyrastają między pędami skróconymi).

Kwiaty

Wykształcają się na pędach bocznych wyrastających na obwodzie mięsistej róży, podobne jak u innych kapustnych, jasnożółte, drobne.

Owoce

Łuszczyna.

Zastosowanie

Warzywo

Częścią jadalną są mięsiste, pędy skrócone (tzw. róża). Ich waga waha się w granicach od 25 dag do 2 kg. Roślina znana była już w starożytny Rzymie i Grecji, skąd rozprzestrzeniła się do innych krajów. W Polsce zaczęto uprawiać to warzywo na przełomie XVI i XVII wieku. Prawdopodobnie sprowadziła go do Polski Bona Sforza.

Wartości odżywcze

Kalafior zaliczany jest do cenniejszych warzyw z uwagi na swój skład chemiczny, a także walory smakowe i dietetyczne. Zawiera m.in.: sód, potas, magnez, żelazo, miedź, cynk, fosfor, chlor, jod, karoten, witaminy: K,B1,B2,B6,C; kwasy: nikotynowy i pantotenowy. Poza tym w skład kalafiora wchodzą olejki eteryczne, nadające mu przykry zapach podczas gotowania, w trakcie którego wydziela się siarka.

Uprawa

Najlepszym stanowiskiem pod uprawę kalafiora są miejsca nasłonecznione. Roślina wymaga gleb bogatych w próchnicę i związki mineralne (zwłaszcza wapń). Należy unikać gleb piaszczystych – ze względu na płytki system korzeniowy należy uprawiać go w ziemi dobrze zatrzymującej wilgoć. Ze względu na duże wymagania pokarmowe, wskazane jest zasilenie gleby w roku poprzedzającym uprawę obornikiem lub kompostem. W zależności od odmiany kalafiora wysadza się go do skrzynek w lutym, marcu bądź nawet w czerwcu. Sadzonki należy sadzić w rozstawie co około 40 cm.

-------------------------------------------------

Kalarepa (Brassica oleracea var. gongylodes L.) – odmiana kapusty warzywnej. Jest to roślina dwuletnia należąca do rodziny kapustowatych. Znana jest wyłącznie z uprawy, nie występuje na stanowiskach naturalnych. W Polsce jest pospolitą rośliną uprawną

Morfologia

Pokrój

Nadziemna część szyjki korzeniowej oraz łodyga wytwarzają spichrzową bulwę pędową, z której wyrasta kilka liści o długich ogonkach.

Łodyga

Tworzy zgrubienie, jest silnie skrócona, mięsista i zgrubiała o kształcie kulistym, zielona lub fioletowa.

Liście

Różnego kształtu i wielkości, osadzone na długich ogonkach.

Korzeń

Słabo rozwinięty.

Zastosowanie

Warzywa – bardzo cenne, o dużych wartościach odżywczych i smakowych. Najbogatszą w witaminy i sole mineralne częścią rośliny są młode liście, które pod względem wartości odżywczych znacznie przewyższają samą zgrubiałą d,łodygę. Kalarepa zawiera m.in.: sód, potas, magnez, wapń, żelazo, miedź, fosfor, chlor, jod, karoteny, witaminy z grupy B,C, kwasy: nikotynowy, pantotenowy, foilowy, szczawiowy. Pierwsze opisy kalarepy pochodzą z XVI wieku, chociaż znano ją już w starożytnym Rzymie pod nazwą caulorapa. Pierwsze uprawy w Europie Zachodniej pojawiły się w końcu XVIII wieku. Do Polski dotarła dopiero w XIX wieku. 

Roślina pastewna

--------------------------------------------------

Kapary (Capparis L.) – rodzaj roślin należących do rodziny kaparowatych. Należy do niego ok. 250 gatunków występujących w strefie tropikalnej, tylko 2 gatunki występują w Europie.

Morfologia

Drzewa, krzewy lub pnącza. Charakterystyczną cechą jest występowanie parami hakowatych kolców przy nasadzie liścia (często widoczne są one tylko na niedojrzałych liściach). 

Kwiaty

Duże, na długich szypułach, pachnące, koloru białego, kremowego, lub różowego.

Owoce

Guzowatego kształtu i rozwijają się na łodygach wydłużających się powyżej nieodpadającego kielicha.

Zastosowanie

Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne, najczęściej w żywopłotach. Pąki kwiatowe kaparów ciernistych są bardzo popularną przyprawą.

---------------------------------------------------

Kapusta  pekińska – podgatunek kapusty właściwej z rodziny kapustowatych. Pochodzi z północnych terenów Chin i Japonii. Jest uprawiana w wielu rejonach świata o umiarkowanym klimacie.

Morfologia

Pokrój

Roślina roczna o liściach o odziomkowych, dużych, kształtu owalnego. 

Liście

Liść szeroki, pomarszczony i żyłkowany z brzegu falisty.

Kwiaty

Czterokrotne.

Owoc 

Łuszczyna z krótkim dzióbkiem.

Zastosowanie

Liście rośliny jadalne, używane są jako warzywo.

----------------------------------------------------

Kapusta włoska (Brassica oleracea L). Jest to roślina dwuletnia należąca do rodziny kapustowatych. Nie występuje w stanie dzikim, jedynie w uprawie.

Morfologia

Pokrój

Wytwarza duże, pojedyncze głowy, podobne do głów kapusty głowiastej, lecz o pomarszczonych liściach.

Liście

Pomarszczone, pokryte drobnymi pęcherzykowatymi wzdęciami, ciemnozielone.

Zastosowanie

Warzywo. Pierwsze uprawy pojawiły się w XVII wieku w północnych Włoszech. Jest niezwykle odporna na mróz i ma ostrzejszy smak, niż kapusta głowiasta.

-------------------------------------------------

Kapusta głowiasta (Brassica oleracea L. var. capitata L.) – odmiana kapusty warzywnej. Jest to roślina dwuletnia należąca do rodziny kapustowatych. Nie występuje w stanie dzikim, jedynie w uprawie.

Morfologia

Pokrój

Wytwarza zwartą, pojedynczą głowę, okrytą liśćmi. Wewnątrz tworzą ją liście płonne.

Łodyga

Skrócony pęd tworzy razem z liśćmi głowę. Odmiany wczesne mają mniejsze główki i bardziej luźne liście. Odmiany późne tworzą głowy większe, bardziej zbite, czasami nalot woskowy.

Kwiaty

Kwiatostan groniasty, kwiaty żółte, po zapłodnieniu tworzy się owoc – łuszczynał, a w niej kilka sztuk nasion.

Zmienność

Wyróżniano dawniej kilka form:

kapusta głowiasta biała (B. oleracea var. capitata f. alba) – zewnętrzne liście są zielone, jest szerzej rozpowszechniona. 

kapusta głowiasta czerwona (B. oleracea var. capitata f. rubra) – jej liście zawierają antocyjany, co nadaje jej ciemny czerwonofioletowy kolor.

Według nowszych ujęć taksonomicznych są to tylko synonimy tej samej odmiany.

Cechy odmianowe

Najważniejsze cechy odmianowe:

długość okresu wegetacji (od sadzenia rośliny do zbioru) 

wczesne 60-90 dni; 

średnio wczesne 100-120 dni; 

średnio późne 120-140 dni; 

późne > 140 dni

kształt głowy: 

kuliste; 

kuliste spłaszczone; 

stożkowate; 

jajowate

twardość głów (im odmiana wcześniejsza tym bardziej luźna): 

bardzo luźne; 

luźne; 

średnio twarde; 

twarde; 

bardzo twarde

Wymagania

rozsada wrażliwa na chłody 

optymalne temperatury 15 – 200C 

klimat umiarkowany i wilgotny (podgórski i nadmorski) 

gleby żyzne pH 7,2 – 7,8 

wysokie zapotrzebowanie na wodę 

roślina światłolubna

Zastosowanie

Jest uprawiana jako warzywo. Często jest kiszona. Znana już w starożytnym Rzymie.

------------------------------------------------------------

Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus) – gatunek wieloletniej rośliny zielnej należący do rodziny astrowatych. Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego, obecnie uprawiany w całej Europie i Ameryce Północnej. Według niektórych ujęć taksonomicznych jest to synonim karczocha hiszpańskiego.

Morfologia

Łodyga

Dorasta do około 2 m.

Liście

Głęboko wcinane.

Kwiaty

Zebrane w kuliste kwiatostany, złożone z fioletowych kwiatów otoczonych łuskowatymi liśćmi o mięsistych nasadach.

Zastosowanie

Roślina uprawna: znana już w starożytnym Rzymie i Grecji. Jej uprawa upowszechniła się w basenie Morza Sródziemnego przed XII wiekiem. Obecnie uprawiana w krajach o ciepłym klimacie. Znajduje się w Rejestrze roślin uprawnych Unii Europejskiej. W Polsce uprawiana sporadycznie, amatorsko. Wysiewa się nasiona w rozsadnikach cieplarnianych, wysadza do gruntu po ustąpieniu przymrozków. Zbiór od sierpnia do przymrozków. Nie zimuje.

Kulinaria: Karczoch zwyczajny jest warzywem. Częścią jadalną są części główki kwiatostanów po usunięciu zewnętrznych stwardniałych łusek okrywy, pozostałe mięsiste końce łuskowatych okryw kwiatostanu, kwiatostan, jego dno oraz krótki koniec łodygi. U starszych pąków jadalne jest tylko dno kwiatowe. Spożywana po uprzednim ugotowaniu, usmażeniu lub pieczeniu. We Włoszech młode główki kwiatowe po ugotowaniu zalewa się oliwą i przechowuje. Karczochy również można konserwować w puszkach. Czasami jako dodatki do surówek oraz jako ozdoba używane są bielone liście.

Wartość odżywcza: Karczochy zawierają około 3% cukrów, 3% białka, tłuszcz i witaminę C. Wartość odżywcza karczochów nie jest zbyt duża, ale są cenione ze względu na zawartość cukru – inuliny – może być spożywany przez chorych na cukrzycę. Jest także polecany dla chorych ze schorzeniami wątroby. Z karczochów produkuje się lek – Cynarex (w postaci tabletek) oraz Cynacholin (w postaci wyciągu alkoholowego). Oba preparaty znajdują szczególne zastosowanie w leczeniu i długotrwałej profilaktyce przy podwyższonym poziomie cholesterolu i trójglicerydów we krwi.

Zastosowanie w medycynie: karczoch jest również źródłem flawonoidów (luteolin, apigenin). Ekstrakt z liści karczocha ma właściwości hepatoprotekcyjne, przeciwdrobnoustrojowe oraz redukujace poziom cholesterolu. Wykazano również silne działanie przeciwutleniające ekstraktu z karczocha.

Zastosowanie w kosmetyce: karczoch jest uważany za cenny dodatek do płynów oczyszczających skórę, toników, lotionów, kremów i maseczek kosmetycznych.

---------------------------------------------------

Koper ogrodowy (Anethum graveolens L.) – gatunek rośliny należący do rodziny selerowatych. Pochodzi prawdopodobnie z południowo-zachodniej Azji. Obecnie nie występuje już w stanie dzikim, jedynie w uprawie.

Morfologia

Pokrój

Roślina roczna, sinawozielona, silnie aromatyczna, wysokość do 1,2 m.

Łodyga

Kreskowana, dęta, naga, gałęzista.

Liście

3-4-krotnie pierzaste o nitkowatych odcinkach.

Kwiaty

Żółte w wieloszypułkowych baldachcach, bez pokryw i pokrywek.

Zastosowanie

Roślina przyprawowa powszechnie uprawiana w Europie i Ameryce Pn. W Europie uprawiany był już w starożytności. 

Roślina lecznicza: cała roślina ze szczególnym uwzględnieniem liści i nasion. Wszystkie części rośliny zawierają olejek eteryczny, m.in. karwon, felandren, limonen. Roślina posiada również flawonoidy i kumaryny. Koper jest bardzo zasobny w sole mineralne (wapń, żelazo, fosfor, prowitaminę A, witaminy grupy B, witaminę D, E, K, H oraz bardzo duże ilości witaminy C. 

Działanie: napar z liści lub nasion działa lekko uspokajająco, wpływa korzystnie na proces trawienia i delikatnie obniża ciśnienie krwi. Jest stosowany jako lek przeciw kolce, trudnościom z trawieniem i spowodowaną tym bezsennością, wzdęciom, nieprzyjemnemu zapachowi z ust, brakowi pokarmu u matek karmiących piersią. 

Zbiór i suszenie: liście zbiera się wiosną lub latem przed kwitnieniem, a nasiona latem, gdy już dojrzeją. Liści nie należy suszyć, gdyż tracą wtedy aromat, pokrojone można natomiast zamrozić.

Sztuka kulinarna: świeże liście dodaje się do sałatek, ziemniaków, jaj, zup i ryb. Pędy wraz z baldachami stanowią istotny składnik podczas kiszenia ogórków i papryki.

Uprawa

Roślina i łatwa w uprawie. Wymaga słonecznych i osłoniętych od wiatrów stanowisk, gleby wilgotnej – nie znosi jednak stałego zawilgocenia. Lubi podłoża dobrze spulchnione, żyzne i przepuszczalne. Nasiona wysiewamy wiosną wprost do gruntu i w miarę potrzeb możemy je dosiewać przez całe lato aż do jesieni (ze względu na krótki okres wegetacyjny trwający około 45-50dni). Niektóre odmiany: 'Bouquet', 'Fernleaf', 'Mammoth', 'Vierling'. Wymagane jest podlewanie w okresach bez opadów. Roślina ta jest rzadko atakowana przez choroby czy też szkodniki.

Ciekawostki

Używali go Babilończycy i Syryjczycy. Rzymianie uważali go za skuteczny środek pobudzający dla gladiatorów. W Grecji był oznaką zamożności. W starożytnym Egipcie ceniony był za przynoszenie ulgi po ciężkiej pracy, natomiast Biblia wspomina o zastosowaniu kopru jako środka, którym płacono podatki. 

Cieszył się wielkim powodzeniem już u starożytnych Egipcjan i to nie tylko jako przyprawa, ale także jako lek. W Polsce jego wielkim entuzjastą był Mikołaj Rej, który zalecał dodawanie kopru nawet do ćwikły. 

Koper był używany także jako antidotum na czary.

-----------------------------------------------

Kukurydza cukrowa (Zea mays L. subsp. mays Grupa Saccharata) – grupa odmian uprawnych kukurydzy zwyczajnej należąca do rodziny wiechlinowatych (Poaceae).

Zastosowanie

Roślina uprawna: spożywana jako warzywo. Bardzo popularna w Ameryce, rozpowszechniła się również w Europie. W Polsce była znana już w końcu XVIII w. 

Sztuka kulinarna: Kukurydza cukrowa nadaje się do spożywania na świeżo, do konserwowania, zamrażania w kolbach i w ziarnach. Najlepsze kolby jasnokremowe lub jasnożółte, o zbitych, ciasno przylegających ziarnach. Przy naciskaniu ich powinno się wyczuwać, że są miękkie. Kolby ciemnozłote nie nadają się na jarzynę. Są przejrzałe, twarde i mączyste. 

Wartość odżywcza : Kukurydza cukrowa zawiera więcej cukrów niż odmiany zbożowe i pastewne. Kolby ścina się na warzywo w okresie dojrzałości mlecznej, tzn. zanim cukry przemienia się w skrobię, a ziarna stwardnieją. Ziarno kukurydzy cukrowej ma wysokie wartości odżywcze, 100 g dostarcza 360 kilokalorii. W fazie dojrzałości mlecznej zawiera ono ok. 3% białka, 0,5% tłuszczu, 5% cukrów, 3 – 4% skrobi oraz pewną ilość witamin A, B1, B2 i C.

Uprawa

Warunki uprawy: Kukurydza cukrowa lubi ciepło. Kiełkuje i rośnie w temperaturze powyżej 10 °C i jest wrażliwa na przymrozki. Dobrze udaje się w latach ciepłych, słonecznych i suchych. Pod jej uprawę przeznacza się gleby żyzne, zasobne w wapń. Powinno się ją wysiewać w miejscach ciepłych, nasłonecznionych, zasłoniętych od wiatru. Nie lubi ziemi zbyt mokrej i zimnej. 

Zbiór: W sierpniu i we wrześniu, ścinając kolby stopniowo w miarę dojrzewania, gdy nasiona są już wykształcone, ale jeszcze miękkie i soczyste. Mają wówczas najwięcej cukru. Dojrzewając, ziarna twardnieją i stają się mączyste. Kolby nadające się do konsumpcji powinny mieć gładkie, zwarte ziarno, które pod naciskiem wydziela gęstą, mleczną ciecz, oraz brązowe wąsy, czyli znamiona słupków.

Odmiany uprawne

Najpopularniejsze odmiany kukurydzy cukrowej uprawianej w Polsce to:

'Złota Karłowa' – odmiana bardzo wczesna, której kolby gotowe są do zbioru już w pierwszej połowie sierpnia. Rośliny tej odmiany silnie rozkrzewione wyrastają do wysokości 70 – 90 cm. Kolby ich są małe, długości około 10 cm, wrzecionowate. Plon raczej niski. Ziarno jest smaczne i delikatne. 

'Golden Bantam' – odmiana średnio późna. Zbiór przypada na wrzesień. Rośliny wyrastają do 140 cm i wyżej, kolby są większe – dochodzą do 17 cm, walcowate. Ziarno jest delikatne, miękkie, słodkie. 

'Martek F1' – odmiana średnio wczesna, wyrastając do 140 – 160 cm. Nadaje się do zbioru w końcu sierpnia. Bardzo plenna, kolby ma duże, a ziarno smaczne. 

'Aztek F1' – odmiana późna. Zbiór przypada w sierpniu lub we wrześniu. Rośliny bardzo wysokie dochodzą do 180 cm. Wyrastają na nich przeważnie pojedyncze, duże kolby. Odmiana ta wymaga dobrej, żyznej gleby. 

'Puławska ryżowa' – odmiana średnio wczesna, niezbyt wysoka. Kaczany ma małe, cienkie, nie dłuższe niż 12 cm. Ziarno tej odmiany jest białe z połyskiem, ostro zakończone, podłużne w kształcie. Spożywa się je w stanie suchym, gdyż jest to odmiana pękająca, nadająca się do przyrządzania "pop corn".

----------------------------------------------

Marchew zwyczajna ( Daucus carota L.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Występuje w stanie dzikim pospolicie na terenach Europy, Azji i północnej Afryki. Jest również rośliną uprawną. W Polsce w stanie dzikim jest rośliną bardzo pospolitą.

Morfologia

Liście

Liście 2 lub 3-krotnie pierzastosieczne, równowąskie.

Łodyga

Wzniesiona, rozgałęziona, pusta wewnątrz. Jest bruzdowana i szorstko owłosiona.

Kwiaty

Małe, białe, zebrane u szczytu rośliny w baldach złożony z pierzastymi pod baldachem i trójwrębnymi pod baldaszkami pokrywami. Znajdujące się na jego obrzeżu baldaszki mają dłuższe szypułki, wskutek czego powierzchnia baldachu jest wklęsła. Środkowy kwiat w baldaszku jest ciemnopurpurowy. Drobne kwiaty są w większości promieniste, jedynie kwiaty brzeżne są niesymetryczne – mają 2 płatki mniejsze, a 3 większe. Wewnątrz pojedynczego kwiatu jeden słupek z dwoma szyjkami i dolną zalążnią oraz 5 pręcików. Niektóre baldaszki w środku kwiatostanu zawierają wyłącznie kwiaty męskie.

Owoc

Rozłupnia, rozpadająca się na 2 jednonasienne rozłupki.

Korzeń

Spichrzowy – ma rozbudowany miękkisz spichrzowy, służący do magazynowania substancji pokarmowych. W zależności od odmiany – od białawego poprzez żółtawy do pomarańczowoczerwonego (najbogatszego w karoten) i purpurowego. Jadalny. U roślin dziko rosnących biały do kremowego.

Biologia i ekologia

Roślina dwuletnia, hemikryptofit. W klimacie umiarkowanym w pierwszym roku wegetacji roślina tworzy różyczkę liści oraz gruby korzeń. W drugim roku z korzenia wybija łodyga z kwiatostanem, roślina wytwarza nasiona zużywając zawarte w korzeniu substancje zapasowe i obumiera. Kwitnie od czerwca do jesieni, jest owadopylna. Roślina miododajna, nektar znajduje się na dnie kwiatowym. Kwiaty są przedprątne, możliwe jest tylko zapylanie krzyżowe. Nasiona rozsiewane są przez zwierzęta. Dziko rosnąca forma typowa rośnie na ugorach, łąkach, miedzach i przydrożach.

Zastosowanie

Wyhodowane z typowego dzikiego gatunku liczne odmiany podgatunku Daucus carota subsp. sativus (Hoffm.) Schübl. et Mart.są uprawiane jako warzywo lub roślina pastewna. Znajduje się w rejestrze roślin rolniczych Unii Europejskiej. Jadalny korzeń ma wiele zastosowań w kuchni. Można jadać marchew na surowo, jako surówkę, gotowaną w sałatkach i zupach lub z wody, smażoną, duszoną. Z marchwi robi się soki i przeciery, a także przetwory.

Jednym z narodowych produktów kulinarnych Portugalii jest dżem marchewkowy.

Wartość odżywcza

Korzeń marchwi zawiera odżywcze cukry-węglowodany  m.in. sacharozę i glukozę, białko, liczne karoteny, prowitamina A α- i β-karoten, olejek lotny, witaminy z grupy B, witaminy C, E, H, K, PP oraz wapń, żelazo, miedź i fosfor, a także pektyny. 

Wartość energetyczna 100 g marchwi wynosi ok. 33-35 kcal.

Uprawa

Znaczenie

15% ogólnej masy upraw 

12% powierzchni upraw 

800 tys. ton – roczny zbiór na 30 tys. ha 

spożycie 21 kg/osobę/rok (2,5 kg – w skali światowej) 

sucha masa do 12%

Wymagania

cieplne – nieduże, optymalna temperatura 15-20 °C; przy temperaturze poniżej 10 °C zachodzi jaryzacja. 

wodne – umiarkowane. 

glebowe – niewielkie; gleby piaszczysto-gliniaste; odczyn lekko kwaśny; pH 6-6,5; Wrażliwa na gleby świeże, wapniowane!

Zmianowanie

w drugim roku po oborniku 

zalecane przedplony odchwaszczające, takie jak: kapusta, rośliny cebulowe, ziemniaki 

złe przedplony to: rośliny korzeniowe 

niezalecane jest sadzenie 3-4 lata po sobie, ze względu na występowanie szkodnika – połyśniac marchwianka (Psylla rosae).

Uprawa gleby

Uprawa gleby według zaleceń tradycyjnych: orka przedzimowa (pogłębiona) → włókowanie(na wiosnę) → kultywatorowanie → bronowanie → wał gładki + bronowanie broną lekką(stosuje się czasem, aby umożliwić precyzyjny wysiew nasion)

Metody uprawy

uprawa na płasko 

uprawa na redlinach 

2-8 kg; na odmiany wczesne 150 szt/m² 

siew rzędowy 30-45 cm 

siew pasowy 4x30 cm 

siew wstęgowy – redlice szerokości 10 cm (parowy)

Ciekawostki

Na noc baldachy marchwi zginają się w dół, co zabezpiecza je przed zamoknięciem. 

W czasie dojrzewania nasion brzeżne baldaszki zaginają się do środka, nadając baldachowi kształt ptasiego gniazda. Po dojrzeniu nasion wyprostowują się. 

W klasyfikacji urzędowej Unii Europejskiej marchew uznawana jest za warzywo. Ponieważ jednak w Portugalii marchew używana jest do wyrobu dżemów, w rozumieniu dyrektywy ustalającej parametry ich produkcji, marchew należy traktować jak owoc. 

W przeszłości rozpowszechniona była marchew w różnych kolorach: białym, żółtym, pomarańczowym, fioletowym oraz tzw. tęczowym. Obecną popularność na świecie pomarańczowa marchew zawdzięcza Holendrom, którzy wyhodowali oraz wypromowali odmianę w tym kolorze.

-------------------------------------------

Ogórek siewny (Cucumis sativus L.) – gatunek ogórka z rodziny dyniowatych. W Indiach uprawiany był już ok. 3 tys. lat temu, później został szeroko rozpowszechniony i obecnie znany jest we wszystkich strefach klimatycznych. Owoce ogórka siewnego wykorzystywane są powszechnie w kuchni wielu krajów. Nazwa odnosi się zarówno do rośliny płożącej, jak i jej cylindrycznych, jadalnych owoców.

Morfologia

Kwiaty

Żółte, wyrastają z kątów liści. Ogórek posiada trzy typy płci kwiatów: męskie (z pręcikami), żeńskie (ze słupkiem) i hermafrodytyczne (organy żeńskie i męskie). Ilość kwiatów różnych typów płci na jednej roślinie oraz kolejność ich inicjacji determinuje płeć całej rośliny. I tak wyróżnia się 3 podstawowe typy płci roślin ogórka:

jednopienny – posiadający zarówno kwiaty żeńskie jak i męskie 

żeński – tylko kwiaty żeńskie 

obupłciowy – tylko kwiaty hermafrodytyczne.

Wyróżnia się także szereg rzadziej występujących typów:

męskojednopienny – wytwarza kwiaty męskie a następnie hermafrodytyczne 

żeńskojednopienny – wytwarza kwiaty żeńskie, a następnie kwiaty hermafrodytyczne 

trójjednopienny – posiada kwiaty hermafrodytyczne, męskie i żeńskie 

męskodwupienny – najpierw rozwijają się kwiaty męskie, a następnie w niewielkiej ilości kwiaty hermafrodytyczne i żeńskie 

żeńskodwupienny – najpierw inicjują się kwiaty żeńskie, a następnie w niewielkiej ilości kwiaty hermafrodytyczne i męskie

Owoce

Jagoda mniej lub bardziej wydłużona, różnej wielkości, o skórce gładkiej lub pokrytej brodawkami, wypełniona nasionami. Kolor owoców jest zróżnicowany od ciemnozielonego do żółtego. Uprawia się wiele odmian gruntowych i szklarniowych w tym również odmiany partenokarpiczne nie wymagające zapylania i pozbawione nasion.

Liście

Owłosione, dłoniaste, pięcioklapowe.

Zastosowanie

Roślina uprawna: Jest uprawiany jako warzywo dla żółtych lub zielonych owoców spożywanych w postaci surowej, kiszonej, konserwowej (w tym marynowanej). Należy do warzyw dyniowatych i uprawiany jest już od ok. 5 tys. lat. Pochodzi prawdopodobnie z Indii, z podnóża Himalajów. Znany był już bowiem w starożytnym Egipcie około 2000 lat p.n.e., skąd przypuszczalnie w czasie wojen grecko-perskich uprawa jego rozprzestrzeniła się na kraje basenu Morza Śródziemnego. W zachodniej części  Europy upowszechnili go Rzymianie, zaś do ludów słowiańskich dotarł z Bizancjum wraz z nazwą wywodzącą się od słowa "angurion" (niedojrzały). W średniowieczu warzywo to pojawiło się w uprawie w Europie Północnej. W Poslce uprawa ogórka upowszechniła się w wieku XVI.

Roślina kosmetyczna: Sok ogórkowy doskonale oczyszcza skórę i zalecany jest nawet dla skóry nadwrażliwej.

Wartość żywieniowa

Wartość żywieniowa ogórka polega głównie na smaku i usprawnianiu procesu trawienia. Owoce ogórka zawierają niewielkie ilości witamin i składników mineralnych. Pomagają w usuwaniu nadmiaru wody z organizmu i dlatego znajdują zastosowanie w dietach odchudzających. Większość składników znajduje się nie w miąższu, lecz w skórce. Surowe owoce są dla niektórych osób ciężkostrawne. Surowe owoce zawierają askorbinazę, enzym, który utlenia witaminę C. Surowych owoców nie należy mieszać np. w sałatkach z innymi warzywami, takimi jak pomidory czy papryka, gdyż ich wzajemne działanie eliminuje witaminy. Dzięki zdolnościom regeneracyjnym soku ogórkowego, znalazł on zastosowanie w kosmetyce.

Badania związane z genomem i hodowlą ogórka

Rodzina dyniowate (Cucurbitaceae) jest częstym przedmiotem badań genetycznych i molekularnych. Ogórek jest gatunkiem obcopylnym, ale dobrze znosi zapylenie własnym pyłkiem, co pozwala na tworzenie linii wsobnych. Łatwość mnożenia generatywnego i wegetatywnego oraz dokładne poznanie kultur in vitro ogórka spowodowały, że gatunek ten służy jako model w badaniach genetycznych i biotechnologicznych. Ogórek posiada zdolność rozmnażania generatywnego również form poliploidalnych. Mapy genetyczne mogą być rozbudowywane bez większych trudności przy użyciu znanych markerów ze względu na małą liczbę chromosomów. Lista genów ogórka jest na bieżąco uaktualniana i publikowana. Poznano sekwencję i działanie 105 genów. Wśród opisanych są geny odpowiedzialne za dziedziczenie. Od dawna znane są też metody sterowanie płcią za pomocą odpowiednich substancji chemicznych. Znane są również geny odporności na choroby np. gen odporności na mączniak rzekomy oznaczamy jest symbolem ``dm``. Jest jednym z wielu genów odporności na Pseudoperonospora cubensis. Prowadzone są też badania nad pokrewieństwem różnych grup botanicznych ogórka i ich przydatnością do prac hodowlanych. Prace nad transformacją ogórka prowadzone są od ponad 10 lat. Wykorzystuje się przede wszystkim metody wektorowe. Są również prowadzone badania nad transformacją bezwektorową wykorzystując metodę elektroporacji i mikrowstrzeliwania.

Systematyka i zmienność

Ogórek siewny jest jednym z 30 gatunków wyróżnionych w obrębie rodzaju ogórek (Cucumis), podzielonych na dwie grupy ze względu na liczbę chromosomów. Dziko występującą odmianą ogórka siewnego jest Cucumis sativus var. Hardwickii.

---------------------------------------------------------

Papryka (Capsicum annuum) - owoce papryki rocznej przeznaczone do spożycia w postaci świeżej lub konserwowej jako warzywo, względnie świeżej, konserwowanej, suszonej lub suszonej i zmielonej (papryka w proszku) jako przyprawa lub dodatek do potraw. W każdej z wymienionych postaci, papryka może być stosowana do potraw surowych jak i gotowanych.

Papryka w Europie jest znana od XVI w. Prawdopodobnie pierwsza wzmianka o niej pochodzi od lekarza jednej z wypraw Krzysztofa Kolumba, który zapisał, że Kolumb przywiózł do Europy pieprz ostrzejszy od pieprzu kaukaskiego. Papryka pochodzenia amerykańskiego w Europie uprawiana była początkowo na Półwyspie Iberyjskim jako roślina ozdobna, później także ze względu na zastosowania kulinarne, jak i lecznicze. Możliwe, że druga droga, którą papryka dotarła mniej więcej w tym samym czasie do Europy, prowadziła z Indii za pośrednictwem Turków, do krajów bałkańskich i na Węgry. Pierwotna węgierska nazwa papryki, poświadczona w słowniku z 1684 roku, to török bors ("turecki pieprz"). Na Węgrzech obecnie zwana jest "czerwonym złotem", bowiem przynosi duże dochody z eksportu. Jest jednym z podstawowych składników w kuchni węgierskiej, np. w takich daniach jak leczo, gulasz czy tokań. Węgrzy eksportują także, chociaż sami jej nie używają, paprykę pfeferoni. Popularną paprykę w proszku jako pierwsi zastosowali bracia Palffy w XIX i wprowadzili na rynek pod nazwą rózsa parika. Zgodnie z tą technologią usuwa się żyłki i nasiona, usuwając nadmiar kapsaicyny. Owoce papryki różnią się znacznie pod względem wielkości, koloru, kształtu i ostrości (zawartości kapsaicyny). 

---------------------------------------------------------

Patison (Cucurbita pepo var. patisoniana) – odmiana dyni zwyczajnej należąca do rodziny dyniowatych. Roślina jednoroczna, pochodzi z Ameryki Północnej, do Europy sprowadzona została przez Hiszpanów.

Morfologia

Pokrój

Krzaczasty.

Owoce

Duże, białe, zielonawe, zielone, a nawet granatowo fiołkowe, prawie czarne. Mają niezwykły wygląd, wyglądają jak dwa złożone ze sobą talerze o pofałdowanych faliście brzegach. Patisony są różnej wielkości: od 10 do ponad 20 cm średnicy. Owoce patisona są jadalne.

Zmienność

Wybrane odmiany uprawne:

'Disco' 

'Gagat' 

'Polo F1 Eden' 

'KELMO'

Zastosowanie

Roslina uprawna: uprawiany jako warzywo już przez Indian z Jukatanu i Azteków. Obecnie cieszy się popularnością w zachodniej i południowej Europie i w Rosji. Również w Polsce zdobywa popularność. Uprawia się go z nasion, owoce zbiera się po 5 tygodniach od wysiewu. Owocuje aż do pierwszych przymrozków. Jest łatwy w uprawie i odporny na choroby i szkodniki. 

Sztuka kulinarna: owoce są lekkostrawne, dietetyczne, o delikatnym smaku. Zawierają witaminę C, nieco witamin B1, B2, PP, wapń, fosfor, żelazo, magnez, karoten i pewne ilości węglowodanów. Młode mają delikatną skórkę, której nie trzeba obierać, starsze wymagają obierania. Można go dodawać do gulaszu mięsnego, oraz spożywać smażonego i faszerowanego. Często spotykane są patisony w postaci konserwowej – mogą zastąpić kiszonego ogórka, są smaczne i dobrze gaszą pragnienie. Młode patisony o długości 4-6 cm są wyśmienite w surówkach z dodatkiem soku cytrynowego, oliwy i czosnku. 

Istnieją odmiany o szczególnie pięknych owocach, uprawiane jako rośliny ozdobne, tzw. dynie ozdobne.

----------------------------------------------------

Pietruszka zwyczajna (Petroselinum crispum) – gatunek rośliny dwuletniej z rodziny selerowatych. Dziko rośnie na półwyspie Apenińskim i Bałkanach, w północno-zachodniej Afryce i na Wyspach Kanaryjskich. Zdziczała w całej Europie, Ameryce, Nowej Zelandii, Australii i Japonii.

Morfologia

Pokrój

W pierwszym roku tworzy przyziemną rozetę liści i korzeń spichrzowy. W drugim roku wyrasta naga, rozgałęziona w górnej części łodyga o wysokości 50-90 cm.

Liście

Wszystkie liście połyskujące. Odziomkowe i rosnące na dole łodygi z ogonkiem, trójkątne, potrójnie lub podwójnie pierzaste. Odcinki ogonkowe mają ząbkowaną krawędź. Liście łodygowe górne są drobniejsze, pochwiaste.

Kwiaty

Drobne, w kolorze zielonożółtym, zebrane w baldach złożony o 10 do 20 szypułkach.

Owoc

Podługowatojajowata rozłupnia, barwy zielonkawobrunatnej, średnicy 2,5-3 mm.

Korzeń

Palowy, o funkcji spichrzowej, najczęściej barwy białej, o zwartym, twardym miąższu. Skład olejku eterycznego z korzeni jest prawie identyczny jak w przypadku liści. Korzeń jest jedną z części użytkowych rośliny.

Zastosowania

Roślina uprawna: jest uprawiana jako warzywo (spożywany jest zarówno korzeń jak i części zielone), a także dla olejku używanego w lecznictwie. 

Sztuka kulinarna: użytkowana jest najczęściej jako składnik zup, wchodzi w skład tzw.włoszczyzny. Nać pietruszki zawiera bardzo dużo prowitaminy A. Korzystne jest także równoczesne występowanie żelaza i witaminy C. Zawiera dużo clorofilu. Dużo związków mineralnych występuje w korzeniach a jeszcze więcej w nasionach. Silnie pachnące liście pietruszki służą do przyprawiania wielu potraw. 

Roślina lecznicza: korzeń pietruszki korzeniowej – Radix Petroselini, owoc pietruszki – Fructus Petroselini, ziele pietruszki – Herba Petroselini. Przetwór: olejek pietruszkowy – Oleum Pertroselini z liści, który stanowi niewielki procent ich masy (0,01% u pietruszki korzeniowej, 0,04% u pietruszki naciowej) w większości zawiera: apiol, mirystycynę, limonen oraz 1,3,8-p-mentatrien (każdy w ilości 10-30%), pozostałe składniki to głównie mieszanina terpenów. Olejek pietruszki korzeniowej zawiera większy procent mirystycyny. Ponadto owoce zawierają flawonoidy takie jak: apiina, luteolino-apiolzylglukozyd, do 22% oleju tłustego, śladowe ilości bergaptenu, fitosterol i sole mineralne. 

Działanie: jest rośliną o wielkich wartościach leczniczych. Zarówno korzenie, jak owoce pietruszki i ich przetwory zwiększają przesączanie w kłębkach nerkowych, a jednocześnie zwalniają zwrotną resorpcję w cewkach, dzięki czemu zwiększają ilość wydalanego moczu. Mają także własności antyseptyczne oraz zmniejszają napięcie mięśni gładkich jelit i dróg moczowych (działanie wiatropędne). Ponadto pobudzają w niewielkim stopniu wydzielanie śliny i soku żołądkowego, co ułatwia trawienie i przyswajanie pokarmów.

Systematyka i zmienność

Odmiany botaniczne

Petroselinum crispum (Mill.) Fuss var. crispum (syn. Apium crispum Mill.) 

Petroselinum crispum (Mill.) Fuss var. neapolitanum Danert 

Petroselinum crispum (Mill.) Fuss var. tuberosum (Bernh.) Mart. Crov.

Odmiany uprawne

pietruszka korzeniowa: 'Cukrowa', 'Lenka', 'Berlińska', 'Vistula', 'Fakir', 'Eagle'. 

pietruszka naciowa: w pierwszym roku uprawy tworzy niejadalny korzeń i rozetę jadalnych liści. Korzeń spichrzowy w górnej części cylindryczny, gładki, niżej silnie się rozgałęzia; jest łykowaty. Liście są gładkie lub fryzowane, błyszczące, ciemnzielone, trójdzielne. Rozeta dobrze wyrośniętej rośliny składa się z 40-100 liści. Blaszki liściowe mogą być gładkie – wtedy liście są szerokie na krótkich ogonkach, liście mogą być też kędzierzawe (fo. crispum Fiori et Paol.) – szczególnie cenione przy dekorowaniu potraw. Formy o barwnych liściach są roślinami ozdobnymi. Kształt liści pietruszki naciowej nie jest cechą całkowicie ustaloną; przy rozmnażaniu z siewu mogą wystąpić dość znaczne różnice w kształcie liści. W uprawie spotykane są kultywary: 'Non Plus Ultra', 'Perfection', 'Paramount'.

--------------------------------------------

Pomidor (Lycopersicon esculentum Mill.) – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej lub Środkowej. Do Europy dotarł po 1492, po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.

Morfologia

Pokrój

Roślina gruczołowata, lepko owłosiona, o charakterystycznej woni.

Łodyga

Do 1,5 m wysokości, u odmian szklarniowych nawet do kilku metrów.

Liście

Pojedynczo lub podwójnie przerywanopierzastodzielne o odcinkach w zarysie sercowatojajowych, pierzastowcinanych.

Kwiaty

O koronie długości kielicha, żółte, o zaostrzonych płatkach, zebrane w jednostronne, kilkukwiatowe skrętki w kątach liści.

Owoce

Soczyste, duże jagody. W ostatnim czasie dostępnych jest wiele odmian pomidorów, o różnych kolorach i kształtach owocu. Owoce mogą mieć wielkość od 20 do ponad 100 mm średnicy. Kształt może być kulisty, wydłużony (przypominający śliwkę lub gruszkę), a także żebrowany (podobny do papryki). Barwa owocu pierwotnie i najczęściej czerwona. Występują też odmiany pomarańczowe, żółte, zielone (dojrzałe) oraz czarne.

Biologia

W strefie międzyzwrotnikowej rośnie jako bylina, jednak z powodu wrażliwości na mróz w strefie klimatu umiarkowanego gatunek uprawiany jest jako roslina jednoroczna. Kwiaty są samopylne.

Zmienność

Występują m.in. następujące odmiany pomidora zwyczajnego:

Pomidory czereśniowe: 

Sweet 100 – słodkie owoce wielkości 2,5 cm, tworzą duże grona, wymagają podwiązywania, dojrzewają 2,5 miesiąca. 

Evita – jednakowej wielkości owoce, błyszczące, koloru czerwonego, posiadają charakterystyczny smak, wytrzymałe, dojrzewają 2 miesiące. 

Mirabell – owoce złotożółte, słodkie wielkości 2,5 cm, rosnące w gronach, dojrzewają 2 miesiące.

Pomidory średnioowocowe: 

Martina – błyszczące, czerwone owoce, odporne na pękanie, rosną szybko i zdrowo, dojrzewają 1,5 miesiąca. 

Brylant – odmiana wczesna, posiadająca czerwone owoce o wyrafinowanym smaku, odmiana bardzo wydajna, dojrzewająca 2,5 miesiąca. 

Morden – owoce kuliste, koloru żółtopomarańczowego, posiada wyrafinowany smak, dojrzewająca 1,5–2 miesiące. 

Balkonstar – odmiana niska, wytrzymała o jasnych, regularnych owocach oraz o wyrafinowanym smaku, dojrzewająca 1,5–2 miesiące.

Pomidory typu Lima: 

Roma – owoce łagodne w smaku, o grubej skórce i małej liczbie pestek, dobrze nadają się na sosy i soki, dojrzewają 2,5 miesiąca. 

New Yorker – odmiana wczesna, o dużych, nieco spłaszczonych, wyrafinowanych owocach, dojrzewają 2,5–3 miesiące.

Pomidory wielkoowocowe: 

Master – owoce duże, okrągłe, gładkie, bardzo aromatyczne, odmiana o silnym wzroście i dużej zdrowotności, dojrzewają 2,5–3 miesiące. 

Beefmaster – odmiana wytrzymała, odporna na choroby grzybowe, duże owoce o wadze 1 kg, soczyste o grubej skórce, dojrzewają 2,5–3 miesiące. 

Jawor – owoce odporne na pękania, dojrzewają równomiernie, najlepsze do bezpośredniego spożycia i na przetwory, dojrzewają 2,5 miesiąca.

Nazewnictwo

Pierwsze zachowane nazwy zwyczajowe pomidora w językach europejskich pojawiają się w podpisie rysunku z roku 1553 w pracy Remberta Dodoensa, który podpisał rycinę z tym gatunkiem określeniem Poma amoris (jabłka miłości). Późniejsi autorzy używali także odmiennych wariantów nazw, takich jak Poma aurea (=złote jabłka) i Pomi del Peru (jabłka z Peru). Nazwa zwyczajowa utrwalona w języku włoskim „pomi d'oro” (dosłownie tłumaczona na „jabłka ze złota”) stała się źródłem dla określenia używanego w języku polskim. W starszych publikacjach w języku polskim używane były jednak określenia „jabłko miłości” (u Syreniusza) i „jabłko złote” (słownik języka polskiego z 1861). Nazwa „pomidor” rozpowszechniła się w piśmiennictwie dopiero w XIX wieku (wówczas też czasem w formie plurale tantump jako „pomidory”). Gatunek określany był początkowo nazwą „pomidor”, także w pracach botanicznych. Jednowyrazowe określenie gatunku jest często nadal spotykane, zwłaszcza w literaturze z zakresu warzywnictwa. W publikacjach stosujących binominalne nazewnictwo także w nazwach zwyczajowych (polskich) gatunek określany jest najczęściej jako „pomidor zwyczajny i „pomidor jadalny”. Czasem wskazywane jako nazwa poboczna jest określenie „psianka pomidor” nawiązujące do ujęcia systematycznego Linneusza.

Zastosowanie

Warzywo owoce pomidorów spożywane są pod różnymi postaciami: w stanie surowym, jako składnik zup, sosów, sałatek, kanapek, potraw z ryżu. Pomidory są też przetwarzane na soki, przeciery i koncentraty.

Pomidory są bogate w likopen - przeciwutleniacz, który jak podejrzewano do niedawna, przeciwdziała zachorowaniom na nowotwory (zwłaszcza na raka prostaty). Likopen jest szczególnie przyswajalny dla człowieka w formie poddanej termicznej obróbce (przetwory pomidorowe). Dlatego też więcej tego związku będzie przyswojone w sosie pomidorowym czy sałatce z oliwą niż w surowych pomidorach. Nowe badania wskazują jednak, że ochronne działanie przeciwnowotworowe jest największe przy spożywaniu surowych pomidorów, a nie przetworów (np. sosu). Badania epidemiologiczne na dużych populacjach wskazują, że spożywanie przetworów z pomidorów zapobiega rozwojowi raka prostaty.

Owoce pomidora zawierają m.in.: sód, potas, magnez, wapń, mangan, żelazo, kobalt, miedź, cynk, fosfor, fluor, chlor, jod, karoten, witaminy z grupy B, witaminy K, C, PP; kwasy: pantotenowy, foliowy, szczawiowy, biotynę, a także śladowe ilości innych substancji, m.in. nikotyny.

Uprawa

Uprawiany jest powszechnie dla soczystych owoców. Znajduje się w rejestrze roślin uprawnych Unii Europejskiej. Wymaga gleb przepuszczalnych, ciepłych i zasobnych w próchnicę, oraz miejsc osłoniętych od wiatru i nasłonecznionych.

Ciekawostki

Początkowo przez wielu Europejczyków pomidor był uważany za rośline trującą. Uprawiano go w ogrodach w celach dekoracyjnych. 

W 1893 r. Sąd Najwyższy  Stanów Zjednoczonych – porządkując kwestię zróżnicowania ceł na warzywa i owoce – dla celów podatkowych uznał pomidor za warzywo (na podstawie jego zastosowań kulinarnych), nie wyrokując jednak w kwestii jego klasyfikacji botanicznej. Podobnie traktowany jest on w Unii Europejskiej. Z naukowego punktu widzenia jadalna część pomidora pozostaje owocem.

--------------------------------------------------------

Por (Allium porrum L.) – gatunek rosliny dwuletniej z rodziny czosnkowatych. Pochodzi z Azji Mniejszej, uprawiano ją w celach konsumpcyjnych w starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie. Na tereny Polski trafiła w średnioweczu. Jest także jednym z symboli narodowych Walii.

Morfologia

Łodyga

Jest bardzo skrócona – tworzy tzw. piętkę.

Liście

Płaskie i wydłużone.

Kwiaty

W drugim roku wegetacji wyrastają wysokie nawet na 2 m pędy kwiatostanowe wydające białe lub białoróżowe kwiaty zebrane w baldachy.

Owoce

Nasiona czarne, pomarszczone 350-400 szt./g.

System korzeniowy

Wiązkowy, silnie rozwinięty, większość korzeni sięga 20 cm w głąb gleby, niektóre nawet 125 cm.

Zastosowanie

Roślina uprawna: uprawiana jako warzywo. 

Sztuka kulinarna: zawiera ok. 12% suchej masy, w tym 2% białek, 10% węglowodanów. Zawiera także fosfor, wapń, nieco witaminy C, w niewielkich ilościach witaminy B1, B2, karoten i kwas nikotynowy. Wartość energetyczna 100 g: 197 kJ.

Odmiany uprawne

Wczesne: 'Jolant' , 'Varna' (rośliny wysokie, cienkie, zgrubienie cebulowe wydatne), 'Bluevetia' (łodyga rzekoma gruba 20-25cm, pokrój półwzniesiony). 

Średnio-wczesne: 'Longina' (liście z niebieskim odcieniem, nieobecne zgrubienie cebulowe, łodyga rzekoma 20-25cm), 'Pinola' (brak cebuli, długa część biała liści, dalej liście ciemnozielone), 'Profina' , 'Arcona' , 'Alita' . 

Późne (mogą zimować w polu): 'Blizzard' (cebula wyraźnie zaznaczona), 'Arkansas' , 'Clasina' (liście niebieskozielone), 'Carina' (liście o intensywnym niebieskozielonym zabarwieniu), 'Patryk' (liście szarozielone, bardzo późna odmiana).

Uprawa

Por nie ma dużych wymagań cieplnych – kiełkuje już przy 3-4 °C; optimum temperatury wynosi 15-20 °C. Wytrzymuje temperaturę nawet -15 °C. Ma duże wymagania wodne – jest szczególnie wrażliwy na suszę w czasie kiełkowania. Lubi wilgotne powietrze i stanowiska słoneczne. Uprawia się go najczęściej w drugim roku po oborniku.

-------------------------------------------------------

Rabarbar, rzewień (Rheum L.) – rodzaj roślin należących do rodziny rdestowatych. Obejmuje około 60 gatunków występujących w subtropikalnej i umiarkowanej Azji (najdalej na zachód, do europejskiej części Rosji, sięga zasięg rabarbaru tatarskiego). Rośliny te rosną zwykle na górskich łąkach oraz w miejscach skalistych. Wiele gatunków rozpowszechnionych jest w uprawie jako rośliny ozdobne i lekarskie. Do częściej uprawianych należą: rabarbar dłoniasty, rabarbar kędzierzawy, rabarbar lekarski i rabarbar ogrodowy oraz mieszańce między rabarbarem kędzierzawym i ogrodowym.

Morfologia

Pokrój

Bylina o wysokości do 1,5 m. Jej część podziemną stanowi grube, skrócone kłącze, zwane karpą. Z dolnej części karpy wyrastają częściowo zdrewniałe korzenie spichrzowe, w których gromadzone są zapasy pokarmowe. Młode rośliny wykształcają najpierw korzeń palowy, który z czasem tworzy korzeń spichrzowy. Z niego wyrastają włókniste korzenie, które odrastają co roku na nowo. Z pąków znajdujących się na szczycie karpy wyrastają liście i pędy. Rabarbar zapada w stan spoczynku fizjologicznego, który trwa do grudnia.

Łodyga

W pierwszych 2 latach jest silnie skrócona i rozgałęziona. Tworzy wraz z pączkami i korzeniami spichrzowymi karpę. Pęd kwiatostanowy, dochodzący do wysokości 2 m po wydaniu nasion zamiera.

Liście

Mają długie i grube ogonki oraz duże blaszki liściowe. Barwa ogonków liściowych może być czerwona, różowa lub zielona. Ogonek liściowy od spodu bruzdowany, co odróżnia ten gatunek o posiadającego gładkie ogonki rabarbaru kędzierzawego. Inna cechą wyróżniającą ten gatunek jest słabo kędzierzawy brzeg blaszki liściowej

Zastosowanie

Roślina uprawna: jest często uprawiany jako warzywo uprawiane dla różowych, jadalnych ogonków liściowych. 

Kulinaria: służy jako dodatek do soków (np. z malinami), tudzież placków drożdżowych, rzadziej do drożdżówek. Popularny jest też kompot z rabarbaru. Może być również wykorzystywany do produkcji wina owocowego, lub spożywany na surowo z cukrem. Charakteryzuje się kwaskowatym smakiem. Zawiera dużo żelaza, kwas jabłkowy i znaczącą ilość kwasu szczawiowego (szczególnie liście) przez co usuwa z organizmu wapń i tworzy trudno rozpuszczalny szczawian wapnia, który może odkładać się jako kamienie nerkowe. Znane są przypadki śmierci z powodu zatrucia rabarbarem.

Uprawa

Rozmnażany jest głównie w marcu przez podział karpy. Uprawiany z nasion nie zachowuje cech rośliny, z której pochodzą nasiona. Odcinki mające przynajmniej 1 pąk sadzi się wiosną(w marcu) lub jesienią(przełom września i października), tak, by pąki znajdowały się przynajmniej 5 cm pod ziemią przy czym wykopane dołki powinny mieć średnicę 20-30cm i podobną głębokość. Ogonki liściowe można zrywać dopiero w drugim roku po posadzeniu. Kwiatostany należy usuwać zaraz po po ich pojawieniu się, gdyż wytwarzanie bezużytecznych dla nas nasion osłabia roślinę. Dobrze udaje się na dość wilgotnych, głębokich i średnio zwięzłych glebach. Wymaga silnego nawożenia kompostem lub obornikiem a wiosną nawozami mineralnymi a w okresie zbiorów stosuje się nawożenie pogłówne azotem. Nie powinno się go uprawiać na glebach mokrych i kwaśnych. Jest wytrzymały na mróz, dość dobrze znosi suszę, ale przy silnych upałach dobrze jest go podlewać. Zbieranie przeprowadza się od początku maja do lipca, najwcześniej w drugim roku po zasadzeniu. Zbieranie polega na wyłamywaniu ogonków (które osiągnęło min. 20cm długości) nisko nad ziemią. Nie powinno się zbierać więcej niż 1/3 liści z każdej rośliny.

--------------------------------------------------------

Rzodkiewka (Raphanus sativus var. sativus) – odmiana rzodkwi zwyczajnej. Obecnie występuje tylko w uprawie. Jest uprawiana w wielu regionach świata. W Polsce występuje głównie jako roślina uprawna, lecz przejściowo dziczeje (ergazjoligofit). W uprawie występuje wiele kultywarów. Również rzodkiew czarna i rzodkiew japońska to kultywary rzodkiewki.

Morfologia

Pokrój

Osiąga wysokość 15-60 cm (wyjątkowo do 100 cm).

Łodyga

Wzniesiona, gruba, dęta, dołem szorstko owłosiona, górą naga.

Liście

Ulistnienie skrętoległe, liście lirowate. Dolne liście pierzastowrębne i nieregularnie ząbkowane, górne liście niepodzielone.

Kwiaty

Zebrane w grono na szczytach pędów. Kielich stulony w długą nibyrurkę. Korona barwy białej lub liliowej i posiadająca wyraźną nerwację na płatkach. 4 łopatkowate płatki korony silnie rozchylone na boki, 6 długich pręcików rozchylonych na boki, jeden słupek z całobrzegim znamieniem.

Owoc

Poprzecznie paciorkowato przewężona łuszczyna zakończona małym dzióbkiem. Jest gąbczasta i zgrubiała, ma długość 3-9 cm i szerokość 8-14 mm. Po dojrzeniu rozpada się na jednonasienne odcinki.

Korzeń

Silnie zgrubiały, z zewnątrz u różnych odmian biały, czerwony, fioletowy lub prawie czarny, wewnątrz biały.

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna lub dwuletnia. Słupek i pręciki dojrzewają równocześnie, roślina owadopylna, kwitnie od maja do czerwca. Roślina miododajna i dobre źródło pyłku dla pszczół. Jest roślina lekko trująca: z powodu dużej zawartości (szczególnie w rzodkwi czarnej) olejków gorczycowych, glikozydów i kwasów organicznych nie może być spożywana przez ludzi z chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy, przy zapaleniu wątroby, przewodu pokarmowego i ciężkich chorobach serca i nerek.

Zastosowanie

Roślina uprawna. Czerwona rzodkiewka była uprawiana w Egipcie już 2000 lat temu. Nie znamy jej pochodzenia. Niektórzy przypuszczają, ze pochodziła z basenu Morza Śródziemnego, inni, że z Dalekiego Wschodu. Dzika rzodkiewka nadal rośnie na terenie Chin i została wprowadzona przez Chińczyków do środkowej Azji jeszcze w czasach prehistorycznych. Grecy wysoko cenili jej smak w III w.p.n.e, zaś Rzymianie odnotowali istnienie wielu odmian o różnym kształcie i barwie już w czasach chrześcijaństwa. Rzymianie zabrali rzodkiewkę na północ; w Niemczech zaczęto ją regularnie uprawiać w XIII wieku. Rzodkiewka była jedną z pierwszych europejskich roślin uprawnych zabranych na kontynent amerykański. 

Sztuka kulinarna: jest to warzywo korzeniowe o białym, bardzo pieprznym w smaku miąższu. Jest wyśmienitym źródłem witaminy C. W kuchni zachodniej stosuje się świeżą rzodkiewkę w sałatkach i przystawkach, do sałatek i kanape lecz w Chinach i Japonii używa się jej również w postaci kiszonej. 

Surowiec lekarski: korzeń rzodkwi, tzw. Radix Raphani. Najczęściej wykorzystywana jest w lecznictwie rzodkiew czarna. Zawiera olejki eteryczne, glikozydy, kwasy organiczne, przeciwutleniacze (indole). 

Działanie: żółciotwórcze, żółciopędne, bakteriobójcze. Stosowana jest w leczeniu chorób wątroby i dróg żółciowych (m. in. preparat Raphacholin). Ma bardzo korzystne działanie, gdyż nie tylko pobudza wydzielanie żółci, ale równocześnie niszczy w przewodzie pokarmowym niepożądane bakterie (często nawet te odporne na antybiotyki) i wirusy, odkaża też drogi oddechowe i moczowe.

Roślina kosmetyczna: sok wyciśnięty z korzenia rzodkiewki lub nalewka mają zastosowanie w kosmetyce. Używane są do zapobiegania łupieżowi i wypadaniu włosów. Świeży sok z rzodkwi używany jest też do pielęgnacji skóry: usuwa piegi, wygładza zmarszczki i wybiela skórę. Z sadzy powstającej podczas spalania oleju wyciśniętego z nasion rzodkwi Chińczycy produkowali doskonały tusz. W medycynie ludowej była używana do nacierań przy bólach reumatycznych i zapaleniach korzonków nerwowych, leczenia wrzodów i ran oraz jako środek przeciwrobaczy i mlekopędny u karmiących matek.

Główne składniki odżywcze (wielkość porcji – 30 g): 

wartość energetyczna – 16 kJ 

białka – 0 

tłuszcze – 0 

węglowodany – 1 g 

cholesterol – 0 

sód – 0 

błonnik pokarmowy – 0 

witamina C – 7 mg

-------------------------------------------------------------

Sałata rzymska (Lactuca sativa L. var. longifolia Lam.) – odmiana sałaty. Występuje tylko w uprawie.

Morfologia

Liście kruche, wydłużone, mięsiste, gładkie lub pomarszczone z wyraźnie zaznaczonymi nerwami. Sałata ta tworzy zwarte, wydłużone, główki przypominające kapustę pekińską, o wysokości 16-26 cm i ciężarze 40-70 dag.

Zastosowanie

Roślina uprawna: jest cennym warzywem – zawiera znaczną ilość witamin z grupy B, witaminy C, PP oraz karoten, składników mineralnych (wapń, fosfor, żelazo) i jest lekkostrawna. Jest też słodsza i delikatniejsza w smaku niż sałata masłowa czy krucha. 

Sztuka kulinarna: sałata rzymska jest podstawą słynnej sałatki Cesara. Dobrze komponuje się z ciężkimi majonezowymi sosami i serami pleśniowymi.

Odmiany uprawne

Do najczęściej uprawianych odmian należą:

'Paryska Żółta' 

'Kasselska' 

'Trianońska' 

'Krwistoczerwona Zimowa' 

'Liwia'.

----------------------------------------------------------------

Sałata (Lactuca sativa L.) – gatunek rośliny jednorocznej z rodziny astrowatych. Występuje wyłącznie w uprawie. Uprawiano ją już w starożytnej Grecji i Egipcie. W Polsce uprawiana i dziczejąca.

Morfologia

Łodyga

Krótka (wyjątkiem jest sałata łodygowa). Wydłuża się ona podczas wytwarzania pędu kwiatostanowego, który osiąga wysokość 80-150 cm.

Liście

Różnorakiego kształtu, barwy i wielkości, w zależności od odmiany.

Kwiaty

Obupłciowe, drobne, jasnożółte, języczkowate, zebrane w koszyczki tworzące podbaldach. Pozbawione są one kielicha., zamiast niego są włoski tworzące puch kielichowy. Kwiaty sa samopylne.

Owoce

Niełupki, opatrzone w szerszej części puchem kielichowym, który stanowi aparat lotny.

Korzeń

Palowy, wrzecionowaty, posiada liczne korzenie boczne.

Odmiany

Wyróżnia się 4 odmiany botaniczne

sałata głowiasta (Lactuca sativa L. var. capitata), występująca w dwóch formach: 

sałata masłowa – o miękkich, delikatnych liściach 

sałata krucha – o liściach twardych, sztywnych i pofałdowanych

sałata rzymska, sałata długolistna (Lactuca sativa L. var. longifolia Lam.) 

sałata dębolistna  (Lactuca sativa L. var. crispa L.) – czerwona i zielona 

sałata łodygowa, głąbiki krakowskie (Lactuca sativa L. var. augustana L. H. Bailey) 

Ponadto w obrębie każdej odmiany istnieją liczne odmiany uprawne (kultywary).

Zastosowanie

Roślina uprawna: uprawiana jest jako warzywo liściaste. Występuje w licznych odmianach różniących się strukturą liści, kolorem i smakiem. 

Sztuka kulinarna: używana przed kwitnieniem jako składnik sałatek oraz do dekoracji potraw.

Uprawa

Roślina łatwa w uprawie. Nie ma specjalnych wymagań co do gleby. Stanowisko może być słoneczne lub półcieniste. Uprawia się z nasion, które wysiewa się od wczesnej wiosny do późnego lata. W czasie upałów wskazane jest cieniowanie.

-------------------------------------------------------

Selery zwyczajne (Apium graveolens L.) – gatunek rośliny należący do rodziny selerowatych. Taka jest prawidłowa nazwa tego gatunku, zwyczajowo nazywany bywa selerem zwyczajnym

Rozmieszczenie geograficzne

W stanie dzikim rośnie w Europie, Azji Zachodniej i Środkowej, na Kaukazie, w Afryce. Rozprzestrzenił się także gdzieniegdzie poza obszarem swojego rodzimego występowania. W Polsce w stanie dzikim tylko na wyspie Uznam. Jest uprawiany w wielu rejonach swiata, czasami przejściowo dziczejący (efermerofit).

Morfologia

Łodyga

Osiąga wysokość do 1 m (kwitnąca).

Korzeń

Bulwiasty, spichrzowy.

Liście

Zazwyczaj 3-sieczne, częściowo pierzaste, z ząbkowanymi krawędziami na długich nagich łodygach. Błyszczące.

Kwiaty

Drobne, bladożółte, zebrane w kwiatostany (forma baldachu złożonego bez pokryw oraz pokrywek), złożone z 6 do 12 szypuł.

Owoc

Rozłupki

Biologia i ekologia

Roślina dwuletnia. Kwitnie od lipca do września. Siedlisko: halofit rosnący na nadmorskich łąkach i terenach podmokłych, a także solniskach w głębi lądu. 

 Odmiany botaniczne:

seler typowy – odmiana dziko rosnąca 

seler korzeniowy  – tylko w uprawie 

seler naciowy  – w uprawie, czasami dziczejący 

seler liściasty  – tylko w uprawie

Zastosowanie

Sztuka kulinarna – korzeń i liście są wykorzystywane jako warzywo i przyprawa. Uprawiany jest od ponad 2000 lat.

Roślina lecznicza – cała roślina zawiera olejki złożone w 90% z terpenów i seskwiterpenów. W warzywie jest dwa razy więcej witaminy C niż w owocach cytrusowych. Oprócz tego zawiera witaminę B kompleks, kwas foliowy i witaminę PP, niewielkie ilości beta-karotenu a także witaminę E. Wśród warzyw korzeniowych zawiera najwięcej fosforu, zawiera również dużo wapnia, potasu oraz cynku. 

W starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie stosowana w celach rytualnych i pogrzebowych. Przykładowo zwycięzcy Igrzysk nemejskich otrzymywali wieniec pleciony z liści selera.

----------------------------------------------

Soczewica jadalna (Lens culinaris Medik.) – gatunek rośliny jednorocznej lub dwuletniej z rodziny bobowatych. Rodzime obszary jego występowania to Grecja, Azja Zachodnia, Azja Środkowa, Kaukaz, Pakistan. Jest uprawiany w wielu krajach świata. W Polsce jest uprawiany, czasami.

Morfologia

Łodyga

Wzniesiona lub podnosząca się, czworokątna z podłużną bruzdą, rozgałęziająca się. Dorasta do wysokości 0,4 m, jest omszona.

Liście

Pierzasto-złożone, składające się z 3-7 par wąskoeliptycznych i omszonych listków. Górne liście zakończone są wąsem, za pomocą którego roślina chwyta się podpór.

Kwiaty

Wyrastają po 2-3 na długich szypułkach. Są drobne, niebieskiego koloru.

Owoc

Zwisający strąk o długości 8-15 mm. Zawiera 1-3 dość duże, płaskie nasiona o ostrych brzegach.

Zastosowanie

Roślina uprawna z grupy roślin strączkowych. Uprawiana na smaczne i pożywne nasiona, które do spożycia nadają się po ugotowaniu. Można także wytwarzać z nich mąkę. Na ziemiach polskich uprawiana była już w neolicie. Jej nasiona były podstawą wyżywienia w starożytnym Egipcie, starożytnej Grecji i starożytnym Rzymie. Obecnie uprawiana jest głównie w Kanadzie (około 42% światowej produkcji), Indiach, Turcji oraz USA (w sumie te cztery kraje wytwarzają ponad 80% światowej produkcji soczewicy). Jest też uprawiana jako roślina pastewna.

-----------------------------------------------

Soja warzywna (Glycine max L.) Merr. – gatunek rośliny jednorocznej należący do rodziny bobowatych. Pochodzi z południowo-wschodniej Azji. W Polsce jest rzadko uprawiana, czasami przejściowo dziczejąca.

Morfologia

Łodyga

Dorasta do 1 m wysokości.

Liście

Złożone, trójlistkowe.

Kwiaty

Motylkowate (grzbieciste) o barwie fioletowej.

Owoce

Strąki szorstko owłosione. Zawierają 1-4 nasiona bogate w białko i tłuszcz. Są małe, owalne i mają różnorodne zabarwienie – od żółtego poprzez brunatne i zielone do czarnego.

Zastosowanie

Jest roślina uprawna z grupy tzw. roślin strączkowych. Nasiona soi są bardzo ważnym surowcem do produkcji pasz i stanowią też cenny pokarm dla człowieka. Produkty spożywcze wytwarzane z soi są szczególnie chętnie włączane do diety przez wegetarian, jako alternatywa dla mięsa. Na bazie nasion soi wytwarza się takie produkty, jak: olej sojowy, mączka sojowa, kasza sojowa, mleko sojowe, tofu. Preparaty z soi dodawane są do różnych przetworów, m.in. konserw mięsnych, wędlin – dodatek soi podnosi ich wartości odżywcze. Nasiona soi zawierają bardzo dużo w porównaniu z innymi roślinami, bo aż 30-50% białka, przy czym mają bardzo odpowiedni dla człowieka skład aminokwasów. Ponadto zawierają dużo tłuszczu (14-24%), oraz witaminy z grupy B. 

Historia uprawy: pochodzi z Azji, prawdopodobnie wyhodowana została z soi ussuryjskiej. W Chinach uprawiana była od 4 tys. lat. Obecnie 45% areału jej upraw znajduje się w USA, skąd pochodzi około 55% światowej produkcji. Pozostali najwięksi producenci soi to Brazylia, Argentyna, Chiny oraz Indie. W Polsce jest rzadko uprawiana, gdyż wymaga ona dużo ciepła i stałych umiarkowanych opadów. Na niewielką skalę uprawiane są odmiany dostosowane do klimatu jaki panuje w Polsce.

Jest najważniejszą na świecie rośliną oleistą. Otrzymywanego z jej nasion oleju używa się do sałatek, do smażenia, wyrobu ciast i produkcji margaryny. W przemyśle wytwarza się z niego mydło, farby i smary. 

Większość produkowanej soi stanowi soja transgeniczna. Udział soi GMO w ogólnoświatowej produkcji w 2008 roku wynosił 70% i stale wykazuje tendencję rosnącą.

Wpływ na zdrowie

Mąka sojowa zawiera inhibitor trypsyny, który może być przyczyną przerostu trzustki. Hipertrofię i hiperplazję trzustki obserwowano u zwierząt po podaniu surowej mąki sojowej lub oczyszczonego inhibitora trypsyny. W postaci surowej soja zawiera wiele składników mogących negatywnie wpłynąć na organizm odżywiających się nią zwierząt. Czynniki antyodżywcze zmniejszają ilość przyswajanych aminokwasów, witamin i soli mineralnych. Do właściwego wykorzystania substancji odżywczych zawartych w soi konieczna jest obróbka cieplna. Zaobserwowano spadek ilości wytwarzanego testosteronu u mężczyzn spożywających produkty sojowe. Zawarte w nasionach soi fitoestrogeny mogą potencjalnie wpływać na zdrowie zarówno kobiet jak i mężczyzn. Badania dostarczyły słabych przesłanek do stwierdzenia pozytywnych skutków spożycia soi na zdrowie kobiet. Między innymi badano zmniejszenie ryzyka wystąpienia nowotworów w okresie poprzedzającym menopauzę. Badania wpływu produktów sojowych na zdrowie mężczyzn dotyczyły między innymi wpływu na płodność i jakość nasienia. Negatywny wpływ na jakość nasienia nie został potwierdzony.

-------------------------------------------

Szczypiorek (Allium schoenoprasum L.) – gatunek rośliny z rodziny czosnkowatych. W stanie dzikim jest szeroko rozprzestrzeniony na kuli ziemskiej. Występuje w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Jest też powszechnie uprawiany w wielu krajach świata. Status gatunku we florze Polski: roślina uprawna.

Morfologia

Pokrój

Bylina tworząca zwarte kępy o wysokości do 25 cm. Składają się one z liści oraz pędów kwiatowych.

Kłącze

Liczne, cienkie cebule skupione na podziemnym kłączu.

Liście

Liczne, odziomkowe, rurkowate, ciemnozielone.

Kwiaty

Różowe lub fioletowe, zebrane w niewielkie baldachy. Kwitnie od maja do sierpnia.

Zastosowanie

Jest uprawiany jako warzywo. Znany był już w starożytności. W Europie jego uprawa rozpowszechniła się w XVI wieku. 

Roslina lecznicza: liście zawierają dużo witaminy C (50-100 mg w 100 g), karoten, witaminę B2, sód, wapń, potas, fosfor i żelazo. Przyspiesza trawienie, obniża ciśnienie, wzmaga apetyt. 

Sztuka kulinarna: liście powszechnie używane jako przyprawa.

Uprawa

Rozmnaża się z nasion lub przez podział kępek. Nadaje się do uprawy w ogrodzie, w skrzynkach i doniczkach. Co 2-3 lata należy kępę szczypiorku wykopać i rozdzielić cebulki, gdyż ulega ona nadmiernemu zagęszczeniu.

------------------------------------------------

Szparag (Asparagus officinalis L.) – gatunek byliny z rodziny szparagowatych. Występuje naturalnie w obszarze śródziemnomorskim i na terenach przyległych. Jest jedynym jadalnym przedstawicielem rodzaju szparag (Asparagus) i jako roślina uprawna rozpowszechniony został na całym świecie, z największym obecnie ośrodkiem produkcji w Chinach.

Jest warzywem cenionym ze względu na walory smakowe i lekkostrawność, przy czym jadalne są młode pędy zwane zwyczajowo szparagami lub wypustkami szparagów. W ofercie handlowej obecne są białe i zielone wypustki, które mimo różnic są pędami tego samego gatunku. Różna barwa wypustek wynika z różnego sposobu uprawy – zielone wypustki wyrastają nad powierzchnię gruntu, a białe rosną przysypane ziemią.

Szparag lekarski stosowany jest także jako roślina ozdobna i lecznicza, choć w Polsce od wielu lat nie jest jednak umieszczany w oficjalnym wykazie roślin leczniczych. Według medycyny ludowej oraz wzmianek w literaturze pięknej bywają uważane za afrodyzjak. Współczesne badania potwierdziły jego działanie moczopędne, ułatwiające defekację, hipotensyjne (tj. obniżające nadciśnienie tętnicze – dzięki poprawie stosunku jonów potasu do sodu), a także dużą zawartość witamin i soli mineralnych i przeciwutleniaczy.

Rozmieszczenie geograficzne

W Polsce dziko rośnie w południowej części kraju, na północy prawdopodobnie tylko zdziczały z dawnych upraw. Stanowiska dzikie trudno odróżnić od zdziczałych ze względu na łatwość rozsiewania się z nasion. Obecnie rozpowszechniony niemal w całym kraju, szczególnie częsty na niżu na zachód od linii Wrocław-Płock-Gdańsk. Rzadko rośnie w górach i niektórych obszarach Polski północno-wschodniej i wschodniej. Zasięg obejmuje środkową i południową Europę (na północ po Danię i południową Szwecję), północną Afrykę i zachodnią oraz środkową Azję (po Mongolię i chiński region autonomiczny Sinciang na wschodzie). Zdziczały w rejonie upraw na różnych obszarach o klimacie umiarkowanym, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w Australii i Nowej Zelandii, w południowej części Ameryki Południowej, na wyspach Galapagos oraz w północnej Europie, w tym na wyspach brytyjskich.

Morfologia

Pęd nadziemny

Nagi, obły i prosty, osiąga do 1,5 m (rzadko 2 m) wysokości. Silnie, wiechowato rozgałęziony w górnej części. W dolnej części nierozgałęziony, okryty nielicznymi i rzednącymi ku górze, skrętoległymi, łuskowatymi liśćmi. Liście wspierające odgałęzienia I rzędu u nasady są wydłużone w kolczastą ostrogę. Z pachwin liści w górnej części pędu wyrastają wznoszące się odgałęzienia boczne pędu. Z pachwin łuskowatych liści u nasady gałązek oraz rosnących na gałązkach wyrastają pęczki 3-15 (rzadko do 25) gałęziaków. Są to końcowe fragmenty pędu pełniące funkcję asymilacyjną. Są proste, obłe, ostro zakończone i osiągają 1-3 cm długości.

Kłącze

Nazywane karpą, krótkie i rozgałęzione, drewniejące, okryte gęstymi, łuskowatymi liśćmi. Z jednego kłącza wyrasta zwykle kilka pędów nadziemnych oraz liczne, grube, szare korzenie.

Korzenie

Mięsiste, pełniące funkcję spichrzową żyją wiele lat. Co roku wyrastają z nich włókniste korzenie boczne służące do pobierania wody i substancji pokarmowych, obumierające po zakończeniu wegetacji. System korzeniowy sięga na głębokość ok. 3 m i szerokość 2,5 m, główna masa korzeni znajduje się na głębokości ok. 1 m.

Kwiaty

Zwisające, drobne (do 4-6 mm długości), dzwonkowate, żółtawe lub jasnozielone. Wyrastają pojedynczo lub po 2-3 z rozgałęzień w górnej części pędu. Osadzone są na cienkich szypułkach, długich zwykle na 10-20 mm, z kolankiem w połowie długości. Kwiaty męskie i żeńskie zwykle tworzą się na różnych roślinach (gatunek dwupienny), choć zdarzają się i kwiaty obupłciowe. Sześć listków okwiatu zrośniętych jest u nasady, końce mają lekko zaokrąglone. Do okwiatu od wewnątrz przyrośnięte są w dolnej części listków nitki sześciu pręcików. Nitki te osiągają podobną długość jak podługowate, pomarańczowe pylniki. W kwiatach męskich słupek jest zmarniały, w kwiatach żeńskich – a poza tym okwiat jest krótszy. Słupek jest 3-komorowy, z 3-dzielnym znamieniem.

Owoc

Kulista jagoda o średnicy 6-10 mm, po dojrzeniu czerwona. W trzech komorach nasiennych zawiera zwykle sześć nasion. U nasady jagody utrzymują się listki okwiatu.

Nasiono 

Niemal kuliste, czarne, o matowej, pomarszczonej powierzchni. W 1 g nasion znajduje się 35-60 sztuk.

Gatunki podobne

W polskiej florze pojawia się rzadko zawlekany szparag cienkolistny (A. tenuifolius), który ma podobny pokrój, tak samo zielone pędy, gałęziaki wiotkie i czerwony owoc. Różni się m.in. gałęziakami włosowato cienkimi (do 0,2 mm grubości), zebranymi w pęczki liczące ich 15-40 sztuk. Poza tym roślina ta jest zwykle niższa (do 0,8 m wysokości) i ma nitki pręcików 4x dłuższe od kulistych pylników.

Roślina jest zasobna w czynne biologicznie związki. Korzenie i kłącza zawierają asparaginę, saponiny sterydowe (pochodne sarsasapogeniny i diosgeniny), kumarynę, koniferynę, wanilinę, rutynę, nietypowe węglowodany fruktany( podobne do inuliny) z udziałem do 3,1%, olejki lotne, karotenoidy (fizaminę, kapsantynę) i aminokwasy. W zielu stwierdzono m.in. glikozyd koniferynę, kwas chelidonowy, saponiny oraz znaczne ilości aminokwasu asparaginy wraz z tyrozyną, argininą i metylosulfoniową pochodną metioniny. W owocach wyodrębniono m.in. kapsantynę, fizaminę i znikome ilości alkaloidów. Według niektórych źródeł owoce z powodu zawartości saponin mogą mieć działanie toksyczne po spożyciu.

Rozwój

Z kiełkujących nasion powstają rośliny, które w pierwszym roku wytwarzają do 10-12 mięsistych korzeni oraz 5-6 dużych pąków pędów rozwijających się w roku kolejnym. Mięsiste korzenie żyją kilka lat, po czym stopniowo obumierają. Nowe wyrastają z kłącza powyżej nasad starych korzeni. Kłącze z każdym kolejnym rokiem rozrasta się na boki i ku górze. Z górnej powierzchni wyrastają nadziemne zamierające w pędy końcu jesieni i w tym czasie powstają grube pąki pędów przyszłorocznych. Młode pędy rosną wiosną, gdy gleba przy pąkach nagrzeje się do ponad 9 °C. Początkowo są grube, mięsiste, soczyste i mają przyjemny smak. W tym stadium rozwoju są jadalne. W optymalnych warunkach tempo przyrostu pędów wynosi ok. 7 mm na godzinę. Po przekroczeniu 25-30 cm wysokości przestają nadawać się do spożycia – grubieje skórka i ścianki włókien łykowych oraz drewna. Nie zebrane do celów spożywczych pędy rosną w górę, zielenieją i rozgałęziają się. Roślina kwitnie od maja do lipca (stosunek roślin męskich do żeńskich wynosi 1:1). Kwiaty zapylane są przez pszczoły. Owoce dojrzewają (czerwienieją) pod koniec lata. Rozsiewane są przez ptaki, zwłaszcza z rodzin drozdowatych i gołębiowatych. W uprawie rośliny wytwarzają pędy corocznie przez kolejne 12, maksymalnie do 15-18 lat.

Ekologia

Rośnie na suchych zboczach, przydrożach i w świetlistych zaroślach. Gatunek charakterystyczny dla muraw kserotermicznych. Przystosowaniem do suchych siedlisk jest redukcja liści do łusek, przejęcie funkcji asymilacyjnej przez łodygę oraz głęboki system korzeniowy.

Zmienność

Wyróżnia się dwa podgatunki:

Asparagus officinalis L. subsp. officinalis – podgatunek typowy, którego zasięg pokrywa się z zasięgiem gatunku. 

Asparagus officinalis L. subsp. prostratus (Dumort.) Corb. Nouv. Fl. Normand. 568 (1894) (syn. Asparagus prostratus Dumort.) – ma rozesłaną łodygę i bardzo krótkie międzywęźla. Występuje w zbiorowiskach trawiastych na wybrzeżach morskich północno-zachodniej Europy, od północnej Hiszpanii, przez Francję do południowo-wschodniej Irlandii i północno-zachodnich Niemiec. Szczególnie liczny jest na wybrzeżu Kornwalii, gdzie jedną z wysp koło półwyspu Lizard nazwano wyspą Szparagową.

Liczne odmiany hodowlane podgatunku typowego różnią się cechami użytkowymi (plennością, jakością wypustek i odpornością na choroby), są odmiany całkowicie męskie i dwupienne. Odmiany męskie dają bardziej cenione pędy i nie zachwaszczają plantacji trudnymi do zwalczenia siewkami szparaga, ale mają większe od dwupiennych wymagania glebowe. Do najstarszych uprawianych u nas należą niemieckie odmiany 'Huchel's Leistungsauslese' oraz 'Schwetzinger Meisterschuss'. Są one mniej plenne od nowszych odmian, zwłaszcza holenderskich, ale dają wypustki dobrej jakości i są mało wymagające. Do odmian bardzo plennych, ale wymagających dobrych stanowisk należą holenderskie 'Franklin' i 'Gynlim'. Mimo wprowadzania kolejnych odmian szparagi nieznacznie zmieniają się z biegiem lat. Wiele współczesnych kultywarów stanowi jedynie wariacje niewiele odbiegające od oryginału wciąż obecnej w uprawie od XIX wieku odmiany 'Connover's Colossal'.

Podział szparagów znajdujących się w ofercie handlowej na białe i zielone nie jest wynikiem zmienności taksonomicznej tego gatunku lecz różnic w sposobie uprawy.

Historia

Uprawiany jako warzywo już w starożytności przez Egipcjan, Greków i Rzymian. Jego wizerunki obecne są na egipskich sarkofagach sprzed 5 tys. lat. W różnych cywilizacjach odgrywał ważną rolę jako symbol falliczny, ze względu na podobieństwo młodych pędów do prącia w czasie wzwodu. Uważany za afrodyzjak. Rzymianie mieli aluzyjne powiedzenie: Zrób to, zanim ugotują się szparagi. W XVI wieku szejk Omar Ibn Muhammed Al Nefzawi w dziele Aromatyczny ogród pisał o szparagach: Smażone z żółtkami w tłustym mleku wielbłądzim i miodzie powodują, iż męski członek jest w pogotowiu dzień i noc. Kato Starszy (zm. 149 r. p.n.e.) odnotował w De agri cultura szparagi jako jedyne warzywo obok kapusty warte uprawy. Columella w I w. n.e. pisał, że Rzymianie konserwowali szparagi w sosie własnym, a spożywali na gorąco z roztopionym masłem, solą, pieprzem i kroplą cytronu. W Europie w czasie średniowiecza stracił popularność, którą odzyskał w wieku XVI. Stał się wówczas popularny w Anglii i Francji, później także w Niemczech. Obecnie uprawiany na całym świecie. Na straganach Europy pojawiają się obok uprawianych szparagów, także znacznie cieńsze, ale wyśmienite pędy szparagów dziko rosnących.

.

Walory kulinarne

Szparagi opisywane są jako jedne z najsmaczniejszych warzyw. Charakteryzują się delikatnym smakiem i komponują się z potrawami mięsnymi, rybami, drobiem oraz z innymi warzywami. Znana jest także zupa szparagowa. Walory smakowe, lekkostrawność, duża zawartość witamin (C, kwas foliowy), soli mineralnych (cynk, wapń), przeciwutleniaczy (rutyna, glutation) i błonnika oraz niska wartość energetyczna (100 g świeżych szparagów dostarcza 17 kilokalorii, a 10 ugotowanych pędów zawiera 33 kcal) sprawiają, że szparagi są zalecane w zdrowej diecie. Spożywane młode pędy określane są w ofercie handlowej mianem "wypustek". Prażone nasiona stanowią surogat kawy.

U niektórych osób spożycie szparagów może spowodować nadmierne wydzielanie gazów jelitowych. Ponadto po spożyciu szparagów u średnio 40-50% osób pojawia się nieprzyjemny zapach moczu. Cecha ta ma podłoże genetyczne, odzwierciedla zdolność metabolizowania związków prekursorowych ze szparagów, i jest w różnym stopniu obecna w różnych populacjach ludzkich (w niektórych, np. populacji kaukazoidalnej na terenie Francji cechę wykazuje 100% osobników). Zapach jest wynikiem pojawienia się w urynie mieszaniny sześciu zawierających siarkę pochodnych alkilowych, metanotiolu, dimetylosulfidy i bis-(metyltio)metanu; wszystkie z nich mają charakterystyczne, odrażające zapachy kojarzone z gnijącymi produktami, gotowaną kapustą itp. Związki te nie występują naturalnie w szparagach, a są one efektem metabolizmu związków prekursorowych z tego warzywa, jak: S-metylmetioniny (pochodna aminokwasu metioniny) czy kwasu asparagusowego (pochodna waliny). Zdolność wyczuwania tych zapachów także nie jest powszechną i jednolitą cechą u ludzi. Szczególna nadwrażliwość węchowa na związki zapachowe będące metabolitami prekursorów ze szparagów jest przykładem polimorfizmu genetycznego, z ok. 10% osobników szczególnie nadwrażliwych węchowo na te związki (zarówno we własnym, jak i cudzym moczu).

Sposoby przyrządzania

Sporządza się z nich sałatki i zupy, służą jako dodatek do potraw mięsnych i rybnych. Przed przyrządzeniem bielone pędy szparagów znajdujące się w ofercie handlowej wymagają obrania (skrobaczką lub nożem usuwa się skórkę od góry do dołu). Wypustki zielone nie wymagają obierania. Następnie należy odciąć lub odłamać stwardniałą nasadę pędu. Szparagi gotuje się ok. 10-15 minut w osolonej wodzie, z dodatkiem soku cytryny i masła. Soku z cytryny nie dodaje się podczas gotowania zielonych szparagów, ponieważ zabarwia je na szaro. Szparagi białe gotuje się do miękkości, a zielone krócej (al dente). Gotować można zarówno w specjalnych, wysokich garnkach jak i płaskich, odpowiednio szerokich, gdzie można pędy związać w celu łatwiejszego ich wyciągnięcia z garnku. Po ugotowaniu podaje się je z masłem holenderskim, beszamelem, vinegret z dodatkami takimi jak natka pietruszki, bułka tarta, parmezan, posiekane jajka na twardo. Szparagi można także zapiekać w piecu lub grillu.

Roślina lecznicza

Historia

W Europie wschodniej i Azji odwary z kłączy i korzeni szparagów od dawna były stosowane w chorobach układu krążenia i nerek, reumatyzmie i epilepsji. Kompresami z odwarami leczono ropne schorzenia skóry. Nalewkę z jagodami szparagów uważano za środek zapobiegający impotencji. W chińskim lecznictwie ludowym odwary z kłączy i korzeni używane były jako środek moczopędny, poprawiający nastrój psychiczny, leczący lub zapobiegający podagrze, cukrzycy. W farmakopeach niektórych krajów szparagi uznane są lub były za oficjalną roślinę leczniczą (np. we Francji, Meksyku, Portugalii, Wenezueli). W ostatnich wydaniach Farmakopea polonica szparagi nie są wymieniane

.

Surowiec zielarski

Gdy szparag stosowany był w lecznictwie jako roślina ziołowa, surowcem zielarskim było kłącze z korzeniami – Rhizoma (Radix) Asparagi oraz owoce – Fructus Asparagi.

Działanie

Współczesna zachodnia medycyna uważa szparagi za warzywo bogate w witaminy i sole mineralne. Szparagi zawierają dużą ilość kwasu foliowego (10 ugotowanych pędów dostarcza 225 mikrogramów, czyli prawie 50% dziennego zapotrzebowania) oraz witaminy C (10 ugotowanych pędów dostarcza 25 mg). Z tego powodu szparagi zalecane są kobietom planującym ciążę jako bogate źródło kwasu foliowego. Poza tym w szparagach znajduje się witamina E, karoten, potas, błonnik oraz glutation, a więc m.in. przeciwutleniacze korzystnie działające na skórę. Młode pędy i korzenie mają działanie moczopędne i lekko rozwalniające, choć nie są to oddziaływania odpowiednio potwierdzone w przypadku ludzi (efekt potwierdzony został w badaniach z udziałem zwierząt). Podobnie uważa się tylko, że są też skuteczne w zapobieganiu tworzenia się kamieni nerkowych. Asparagina i wyciąg ze szparagów powoduje spadek ciśnienia tętniczego, rozszerzenie naczyń wieńcowych, wzmożenie siły skurczów mięśnia sercowego przy równoczesnym spowolnieniu ich rytmu. Powszechne stosowanie w leczeniu impotencji w różnych kulturach, np. w Anglii i Indiach, wynikało prawdopodobnie głównie z powodu fallicznych skojarzeń tego warzywa. Aktualnie przypuszcza się, że szparagi dostarczają organizmowi licznych składników o wysokiej wartości odżywczej, poprawiając stan zdrowia, a tym samym potencję seksualną oraz zwiększając libido. Roślina zawiera fitoestrogeny, zwane asparagozydami, które jednak bez wyraźnych skutków stosowano w leczeniu dysfunkcji seksualnych u kobiet. Według niektórych naukowców fitoestrogeny obecne w gatunku Asparagus adscendens hamują przekształcanie testosteronu w 5-alfa-dihydrotestosteron, zwiększając jego stężenie w organizmie. Według niektórych źródeł gatunek ten został wymieniony w starych tekstach ajurwedyjskich jako pobudzający seksualnie, inni autorzy odnoszą jednak zapisy medycyny ajurwedyjskiej do kłączy Asparagus racemosus. Według zielarza Michaela Tierry, założyciela American Herbalists Guild, szparagi spożywane jako warzywo mają też działać normalizująco na podziały komórek w chorobach nowotworowych oraz oczyszczać organizm stymulując pracę nerek i oczyszczając układ limfatyczny. W ramach poszukiwania aktywnych związków pochodzenia roślinnego do walki z chorobą nowotworową przeprowadzono również badania kliniczne ze związkami obecnymi w szparagach. Szczególną uwagę zwrócono na protdioscynę, rutynę i kwercetynę, które znajdują się w zielonych szparagach. Istnieją sprzeczne doniesienia nt. wpływu szparagów na dnę moczanową. Z jednej strony opisywane są jako ułatwiające rozpuszczanie złogów moczanów wywołujących dnę, z drugiej strony, ze względu na wysoką zawartość puryn, szparagi nie są polecane osobom cierpiącym na to schorzenie.

Dawkowanie

Szparagi spożywane są zwykle jako warzywo. Jak do tej pory nie ustalono bezpieczeństwa i efektywności działania szparagów, dlatego nie należy przekraczać ilości normalnie spożywanych podczas posiłku. W szparagach dostępnych na rynku mogą znajdować się pozostałości herbicydów i insektycydów. W dawkach leczniczych wysuszone kłącze przyjmowane jest w formie naparu, przy czym zalecana dawka dzienna wynosi 45-60 g surowca. Przed leczeniem zaleca się też wypicie większej ilości płynów.

Roślina ozdobna

Żywozielone pędy zachowują barwę do późnej jesieni. Wykorzystywane są do bukietów.

Uprawa

Wymagania

Szparagi najlepiej rosną na glebach suchych i wapiennych. Wymagają gleb przepuszczalnych i przewiewnych, szybko nagrzewających się i głębokich (o grubej warstwie ornej), zawierających dużo próchnicy (powyżej 1,5%), o pH 6-7,5. Nie należy zakładać plantacji szparagów w miejscach podmokłych, w zagłębieniach terenu, na glebach zwięzłych. Szparagi wymagają stanowiska otwartego i dobrze nasłonecznionego. Wytrzymują spadki temperatur, wymarzając tylko przy silnych mrozach podczas bezśnieżnych zim. Niskie temperatury podczas plonowania szparagów powodują pogorszenie plonów – wolniejszy wzrost i szybsze łykowacenie pędów. Z kolei zbyt wysoka temperatura powoduje przedwczesny rozwój i rozluźnienie wierzchołka pędu

.

Rozmnażanie

W uprawie plantacyjnej sadzi się zwykle roczne kłącza uzyskane wcześniej w rozsadniku z nasion, rzadziej 8-12 tygodniowe siewki. Karpy wysadza się ok. 20-25 cm poniżej powierzchni gruntu w wałach ziemi między bruzdami mającymi ok. 40 cm szerokości i 25–30 cm głębokości. Nasiona wysiewa się wczesną wiosną, po czym siewki się rozrzedza, tak by każda młoda roślina miała swobodną przestrzeń do rozwoju. Po roku, wiosną, karpy wydobywa się z rozsady i wysadza w miejscu docelowej uprawy.

Pielęgnowanie

Przed posadzeniem szparagów konieczne jest przygotowanie gleby. W zależności od warunków wskazane lub konieczne jest zniszczenie chwastów, nawożenie organiczne i mineralne, wapniowanie i głębokie spulchnienie gleby. Szparagi uprawia się w jednym miejscu nie dłużej niż przez 12-13 lat. Młode rośliny w pierwszym i drugim roku wymagają nawadniania. Szparagarnie nawozi się nawozami organicznymi co 3 lata w okresie jesiennym, a nawozami fosforowymi i potasowymi nawet corocznie.

Zbiór i przechowywanie

Zbiera się młode pędy wyrastające z podziemnego kłącza w okresie od połowy kwietnia do połowy lipca. Zbioru dokonuje się codziennie, a przy hodowli białych szparagów, nawet dwa razy dziennie (z powodu potrzeby unikania wyrastania pędów ponad wały ziemne i ich przebarwiania się). Dzienny zbiór z hektara w warunkach polskich wynosi przeciętnie około 100 kg (w okresach wysokiej temperatury ponad 200 kg). Pędy obcina się po osiągnięciu przez nie 20-30 cm wysokości. Bielone, zwane białymi szparagami uzyskuje się przez usypanie wałów ziemnych nad roślinami. Pędy rosnąc w całości pod ziemią są etiolowane i dlatego nie wytwarzają zielonego barwnika. Zawierają one mniej witamin i minerałów. Właściwe przechowywanie jest bardzo istotne dla walorów handlowych szparagów. W wysokiej temperaturze pędy wysychają, szybko drewnieją, a u bielonych poniżej główki pojawia się czerwone zabarwienie. Bez schłodzenia utrzymują świeżość tylko przez jedną dobę i w tym czasie powinny zostać sprzedane i skonsumowane. Mogą być przetrzymane przez kilka dni w chłodni w temperaturze od 1 °C do 3 °C i przy wilgotności powietrza bliskiej 100%. Poza porą zbiorów szparagi mogą być konserwowane lub mrożone.

Produkcja w Polsce i na świecie

Przeciętne plony z plantacji wynoszą w warunkach naszego kraju 5–6 t/ha (maksymalne do 12 t/ha). Zbiory pędów szparagów w Polsce w 2005 r. wyniosły ok. 3 tys. ton. Większość wysyłana jest na eksport, w 70% do Niemiec. Areał upraw systematycznie wzrasta, przy czym produkcja koncentruje się w województwie lubuskiem i wielkopolskim. Najwięcej plantacji zlokalizowanych jest w okolicach Nowego Tomyśla, gdzie swoją siedzibę ma Polski Związek Producentów Szparaga. Corocznie odbywają się tam także Międzynarodowe Konferencje Szparagowe. Liderem produkcji szparagów na świecie są Chiny, gdzie w 2004 r. zebrano ich 5,8 mln ton. Następne miejsca zajmują: Peru – 200 tys. ton w 2006, USA – 77 tys. ton w 2004, Meksyk – 58 tys. ton w 2005, Niemcy – ok. 50 tys. ton w 2005. Najwięksi importerzy szparagów to: USA sprowadzające ponad 92 tys. ton, Niemcy – 40 tys. ton, Japonia – 17 tys. ton.

Szkodniki i choroby

Za najważniejsze szkodniki szparaga uważane są: poskrzypka dwunastokropkowa i poskrzypka szparagowa, trzep szparagówka, mszyca szparagowa i burakowa, śmietka glebowa i kiełkówka. Rośliny bywają też porażane przez rdzę szparaga.

Obecność w kulturze

Wraz z popularyzacją upraw szparagi w XVI wieku zaczęły się także pojawiać na obrazach przedstawiających martwe natury i sceny rodzajowe. Malowali je m.in. Vincenzo Campi (zm. 1591) z Cremony na obrazie Sprzedawczyni owoców oraz Frans Snyders (zm. 1657) w Martwej naturze z owocami w wiklinowym koszu.

--------------------------------------------

Szpinak warzywny (Spinacia oleracea L.) – gatunek rośliny jednorocznej z rodziny szarłatowatych z wyodrębnianych osobno komosowatych. Jest popularną rośliną warzywną, nieznaną współcześnie ze stanowisk naturalnych. Pochodzi najprawdopodobniej z południowo-zachodniej Azji.

Szpinak jest ceniony jako bogate źródło witamin, białka, błonnika, karotenoidów i soli mineralnych. Istotnym walorem tego warzywa są niskie koszty uprawy i jego dostępność niemal przez cały rok, zwłaszcza w okresach niedoboru świeżych warzyw. Ze względu na znaczną zawartość szczawianów przy spożywaniu dużych ilości może być toksyczny z powodu blokowania wchłaniania wapnia. Podobnie związane chemicznie i w ograniczonym stopniu dostępne dla człowieka są zawarte w tej roślinie żelazo i fosfor.

Rozmieszczenie geograficzne i pochodzenie

Szpinak warzywny jest nieznany ze stanowisk naturalnych. Najbliżej spokrewnionym gatunkiem spotykanym w naturze jest szpinak czteropręcikowy rosnący dziko na obszarze od Południowego Kaukazu, poprzez Iran, do Afganistanu i Turkiestanu. Gatunek ten zresztą jest tam zbierany i spożywany jako warzywo. Jako pierwotny obszar występowania przodka szpinaku warzywnego wskazuje się najczęściej rejon Persji. Najstarsze informacje o uprawie tej rośliny pochodzą z tego właśnie kraju rządzonego przez Sasanidów. Do Chin szpinak trafił poprzez Nepal w VII wieku i do dziś nazywany jest tam „perskim warzywem”. Z Chin szpinak trafił na Półwysep Koreański oraz do Japonii odpowiednio w XIV i XVIII wieku. W kierunku zachodnim warzywo rozprzestrzenione zostało przez Arabów uprawiających je w północnej Afryce. W Europie roślina pojawiła się wraz z Maurami na Półwyspie Iberyjskim w XI wieku, ale na większą skalę zaczęła być tu uprawiana od XVIII wieku. Do Ameryki Północnej szpinak przywieźli z sobą koloniści. Uprawiany był tam na pewno w 1806 roku.

W Polsce szpinak uprawiany był co najmniej od końca XVII wieku, bowiem w 1786 roku pisze o nim w poradniku o „Porządkach robót miesięcznych ogrodnika na cały rok wpisany (...)” Anna Jabłonowska. Współcześnie warzywo to na ziemiach polskich znane jest tylko z uprawy (nie jest gatunkiem dziczejącym). Jako roślina sporadycznie rosnąca spontanicznie (zdziczała) podawana jest z siedlisk ruderalnych w niektórych krajach (np. z Wielkiej Brytanii).

Morfologia

Pokrój

Roślina zazwyczaj dwupienna, rosnąca do wysokości 30–50 cm (rzadziej do 1 m) o liściach strzałkowatych lub jajowatych. Roślina bardzo zmienna morfologicznie, w wyniku zabiegów hodowlanych stworzono wiele odmian istotnie różniących się wyglądem.

Korzeń

Palowy, sięgający nawet do 180 cm w głąb gleby. Najsilniej rozgałęzia się na głębokości 15–25 cm w promieniu 30 cm od osi głównego korzenia.

Łodyga

W początkowym okresie rozwoju rośliny silnie skrócona, osiąga nie więcej jak 7 mm długości. Z czasem wydłuża się i rozgałęzia się. Pęd ma barwę zieloną, czasem u odmian jest purpurowo nabiegły.

Liście

W początkowym okresie rozwoju są gęsto skupione w przyziemnej rozecie liściowej. Kształt blaszki liściowej jest zmienny – od owalnego po trójkątnie strzałkowaty. Ogonki liściowe także są różnego kształtu i długości. Ich ułożenie w rozecie też jest zmienne w zależności od odmiany, przy czym ze względu na lepszą podatność do zbioru mechanicznego, preferowane są od dawna odmiany o liściach wzniesionych. Wielkość liści zmniejsza się od dołu ku górze łodygi, bliżej wierzchołka liście są owalne do lancetowatych. Pędy kwiatostanowe roślin męskich są słabiej ulistnione niż żeńskich, w górnej części ich liście są drobne lub brak ich zupełnie.

Kwiaty

Zazwyczaj jednopłciowe, skupione po 6–12 w kwiatostanach wyrastających w kątach liści w górnej części pędu. Kwiaty są drobne, niezróżnicowane na kielich i koronę. Kwiaty męskie skupione są w kłosach i składają się z 4–5 drobnych listków okwiatu i takiej samej liczby pręcików. Kwiaty żeńskie wyrastają ciasno skupione po kilka w kątach liści. Ich okwiat składa się z 2 lub 4 listków. Zawierają zalążnię jednokomorową i słupek zakończony 4–6 znamionami. Spotykane czasem kwiaty obupłciowe podobne są do żeńskich, z tym, że w miejscu 1, 2 lub 3 znamion wykształcają się osadzone na zalążni pylniki.

Owoce

Jednonasienne orzeszki barwy szaro-brązowo-żółtej. Okwiat w trakcie owocowania zmienia się w twardą okrywę. U odmian zwanych letnimi są okrągłe, a u odmian zimowych – kolczaste, zaopatrzone w 2–3 wyrostki.

Rozwój

Nasiona wysiewa się w warunkach środkowoeuropejskich we wrześniu w celu wykonania zbioru wczesnowiosennego, także wiosną (w miesiącach marzec-kwiecień) lub latem (w miesiącach lipiec–sierpień), co pozwala na kilkukrotny zbiór w ciągu roku. Kiełkowanie trwa zwykle ok. 5 dni. Ponieważ w naturze szpinak rósł w sezonie chłodnym – nie kiełkuje latem, gdy temperatury przekraczają 30 °C. Początkowo rozwija się tylko rozeta liści przyziemnych. W zależności od odmiany pędy kwiatostanowe wyrastają od 30 do 60 dnia po wschodach. Rozwój pędu kwiatonośnego stymulowany jest długością trwania dnia letniego oraz temperaturami przekraczającymi 20 °C. Udział roślin z kwiatami męskimi i tych z kwiatami żeńskimi jest zwykle mniej więcej równy. Pierwsze rozwijają się kwiaty znajdujące się w połowie wysokości kwiatostanu, a następnie kolejne rosnące ku dołowi i wierzchołkowi pędu. W poszczególnych kwiatostanach kwitnie w określonym czasie tylko kilka kwiatów. W sumie okres kwitnienia trwa od 7 do 10 dni. Kwiaty są obcopylne i wiatropylne, bardzo rzadko zdarza się samopylność. Po kwitnieniu rośliny męskie zamierają, podczas gdy rośliny żeńskie rosną do czasu osiągnięcia przez owoce pełnej dojrzałości. Owoce zachowują zdolność do kiełkowania przez 5 lat.

Cechy fitochemiczne

Zawartość suchej masy w roślinach szpinaku waha się znacznie w granicach od 5 do 18% w zależności od odmiany, warunków uprawy i okresu wzrostu. Przeciętnie wynosi ok. 7–8%. Roślina zawiera ok. 0,6 do 1% węglowodanów, ok. 3% białek, poza tym błonnik, sole mineralne i witaminy. Zawartość żelaza wynosi od 400 do 600 mg na 1 kg suchej masy liści. Żelazo zawarte w szpinaku jest silnie związane z heksafosforanem inozytolu i nie dysocjuje w przewodzie pokarmowym człowieka. Szpinak zawiera także sporo fosforu – zwykle ok. 50–80 mg na 1 kg suchej masy oraz wapnia – odpowiednio 80–100 mg. Podobnie jak w przypadku żelaza, wapń zawarty w tej roślinie, także niemal nie jest przyswajany w układzie pokarmowym. W tym przypadku wchłanianie go blokuje znaczna zawartość kwasu szczawiowego, którego jest od 500 do 1400 mg na 1 kg suchej masy. W efekcie tylko ok. 5% wapnia zawartego w szpinaku absorbowanych jest przez organizm człowieka, co oznacza, że w porównaniu do mleka porcja szpinaku dostarcza 16-krotnie mniej tego pierwiastka.

Odmiany jesienne szpinaku cechują się istotnie odmiennym składem chemicznym zważywszy na walory odżywcze. W stosunku do roślin uprawianych wiosną zawierają więcej suchej masy, węglowodanów, wapnia, żelaza, witaminy C, podczas gdy udział szczawianów jest zwykle niższy. Zawartość szczawianów zmniejsza też blanszowanie i inna obróbka cieplna.

Popularnie powtarzaną informacją w różnych mediach, w tym także w poważnych publikacjach, jest doniesienie o tym, że szpinak zasłynął jako bogate źródło żelaza po opublikowaniu wyników badań przez Niemca, doktora Eryka von Wolfa w 1870. Przez dziesięciolecia jego wyniki pozostawać miały niezweryfikowane, aż do 1937, kiedy to okazało się, że zawartość żelaza w szpinaku jest 10-krotnie mniejsza niż powszechnie sądzono. Według licznych źródeł w wynikach badań Wolfa omyłkowo przestawiony został w prawo przecinek w liczbie dziesiętnej określającej zawartość żelaza. W 2010 roku ukazała się praca podająca w wątpliwość wiarygodność tej historii.

Zmienność

Wyróżnia się dwie grupy odmian szpinaku warzywnego – letnie i zimowe. Szpinak letni (opisany po raz pierwszy w 1522) wyróżnia się tworzeniem gładkich owoców, podczas gdy u odmian zimowych posiadają one 2–3 kolczaste wyrostki. Szpinak letni ma bardziej zwarty pokrój, a zimowy rozłożysty. Szpinak letni ma bardziej owalne liście, a zimowy trójkątne. W przeszłości uważano, że szpinak zimowy lepiej znosi mróz, ale nie zostało to potwierdzone. Większość odmian współcześnie uprawianych pochodzi od szpinaku zimowego.

W wyniku zabiegów hodowlanych uzyskano liczne odmiany dostosowane do rozmaitych potrzeb i warunków. Odmiany wiosenne odznaczają się odpornością na tworzenie pędów kwiatonośnych, a odmiany zimujące – odpornością na mróz (zwykle mają liście bardziej skórzaste). Odmiany przeznaczone do zbioru mechanicznego mają liście w rozecie wzniesione, a blaszkę średnio pomarszczoną. Rośliny o liściach gładkich łatwo się zaparzają w transporcie i szybko więdną, a z kolei odmiany o liściach silnie pomarszczonych trudno odpowiednio doczyścić. Odmiany przeznaczone do upraw ogrodowych mogą mieć gęste, rozłożyste rozety z silnie pomarszczonymi liśćmi. Poza tym odmiany różnią się pokrojem blaszki liściowej i długością ogonka, szybkością wzrostu i proporcjami udziału roślin różnych płci.

Roślina jadalna

Szpinak jest wartościową rośliną warzywną, łatwą w uprawie i posiadającą krótki okres wegetacji. Częścią użytkową są liście spożywane najczęściej po ugotowaniu. W ofercie handlowej znajduje się szpinak świeży, konserwowy i mrożony. W postaci świeżej oferowane są liście pojedyncze lub w rozetkach, ale pozbawione pędu kwiatonośnego i korzeni. W przypadku młodych roślin dopuszcza się do obrotu całe rozetki z korzeniami. Szpinak konserwowy otrzymuje się ze świeżych, przetartych liści z dodatkiem soli kuchennej. Utrwalany jest termicznie w hermetycznych opakowaniach. W takiej postaci pozostaje gotowy do spożycia przez rok o ile jest przechowywany w temperaturze od 2 do 15 °C i bez dostępu bezpośrednich promieni słonecznych. Dla uzyskania mrożonek liście szpinaku mrozi się w całości, siekane lub przetarte.

Walory kulinarne

Szpinak jest warzywem stanowiącym cenne źródło soli mineralnych, zwłaszcza magnezu i fosforu, oraz witamin A, E i C, wyróżnia się także na tle innych warzyw dużą zawartością białek. Pozostałe składniki występują w przeciętnych lub niewielkich ilościach, ewentualnie, tak jak w przypadku żelaza i wapnia, są związane chemicznie i nie są wchłaniane w organizmie człowieka. Atutem szpinaku jest niski koszt produkcji i dostępność niemal przez cały rok. W postaci mrożonej nie traci właściwości odżywczych, które ulegają szybkiemu zmniejszaniu w miarę przedłużania się przechowywania szpinaku świeżego. Warzywo ma smak opisywany jako przyjemny i kwaskowaty.

Sposoby przyrządzania

Szpinak może być spożywany surowy lub gotowany. Dodawany jest do zup, sufletów, makaronów, podawany jest razem z jajkami sadzonymi lub jajecznicą. Duszone liście szpinaku można podawać z serem, śmietaną, jogurtem, szynką, bekonem i anchois. Świeże liście mogą być dodawane do sałatek zastępując częściowo lub całkowicie sałatę. Może być dodatkiem do risotto, rozdrobniony dodawany może być do wielu innych potraw. Smak szpinaku wydobywa dodanie do dania gałki muszkatołowej, pieprzu lub cukru.

Przeciwwskazania

Szpinak ze względu na znaczną zawartość kwasu szczawiowego powinien być spożywany w niewielkich ilościach. Warzywo to nie jest zalecane w diecie, zwłaszcza osób ze skłonnością do reumatyzmu, zapalenia stawów, dny moczanowej, kamicy nerkowej lub nadkwaśności, ponieważ może pogorszyć ich stan zdrowia. Szpinak nie powinien być spożywany także przez osoby mające problemy z tarczycą, ponieważ zawiera goitrogeny utrudniające przyswajanie jodu i przez to zaburzające funkcje tego gruczołu. Warzywo to jest też jednym z najczęstszych alergenów pokarmowych. Jak inne warzywa liściowe, szpinak (zwłaszcza z intensywnych upraw) zawiera dużo azotanów, które w dużych dawkach są szkodliwe dla układu krążenia. W hermetycznych opakowaniach zawierających zwłaszcza posiekane liście szpinaku azotany zmieniają się w azotyny, które upośledzając zdolność do przenoszenia tlenu przez hemoglobinę powodować mogą methemoglobinemię. By uniknąć takich skutków spożywania szpinaku nie należy powtórnie podgrzewać potraw ze szpinakiem. Badania prowadzone w USA wykazały także, że szpinak w obrębie produktów warzywno-owocowych należy do grupy najbardziej zanieczyszczonych pestycydami. W kraju tym w porcjach surowych liści wykrywano także bakterie salmonelli (w 2007 wycofano ze sprzedaży 8 tys. kartonów ze skażonej partii warzyw) i pałeczki okrężnicy (w 2006 skażonym szpinakiem zatruło się 199 osób w 26 stanach, 3 osoby zmarły).

Roślina lecznicza

Zawarte w szpinaku liczne witaminy, mikroelementy i niektóre inne składniki oddziałują korzystnie na organizm człowieka. Jako warzywo bogate w luteinę ogranicza wpływ procesów starzenia wzroku. Zabezpieczając organizm przed działaniem rodników działa korzystnie w profilaktyce przeciwnowotworowej.

Inne zastosowania

Ponieważ wysuszony papier, wcześniej nasączony wodą po gotowaniu szpinaku dobrze się tli, wywar ze szpinaku używany był do wyrobu drasek, a w XVIII i XIX wieku także do wyrobu ogni sztucznych.

Uprawa

Szpinak warzywny należy do najbardziej rozpowszechnionych w świecie warzyw. Uprawiany jest na potrzeby własne w ogrodach, także w pojemnikach, oraz na uprawach polowych, całkowicie zmechanizowanych. Ze względu na krótki okres wegetacji wysiewany jest jako przedplon lub poplon. Może być uprawiany jako międzyplon razem z grochem, fasolą, truskawką i kukurydzą cukrową. Uprawiany jest w celu uzyskania plonu liści, stanowiących część użytkową roślin, a także na plantacjach nasiennych.

.

Wymagania

Ze względu na krótki okres wegetacji (zwykle do 60 dni) może być uprawiany w różnych okresach sezonu wegetacyjnego, ale najlepiej rośnie w temperaturach 16–18 °C. Nie kiełkuje w wysokich temperaturach letnich, znosi mrozy do −7 °C znajdując się pod okrywą śnieżną lub innym okryciem. Wymaga wilgotnego podłoża, choć nie nazbyt, bowiem przy nadmiarze wody korzenie i dolne liście gniją. Szpinak najlepiej rośnie na glebach żyznych, nie zakwaszonych, łatwo nagrzewających się. Wymaga stanowisk jasnych, przy czym najlepiej rośnie w lekkim półcieniu. Przy intensywnej uprawie (plon 200 q/ha) uprawa pobiera z gleby 95 kg azotu, 16 kg fosforu, 88 kg potasu i 17 kg wapnia, dlatego glebę należy nawozić. Nawożenie fosforem korzystnie wpływa na walory odżywcze zmniejszając zawartość szczawianów w roślinie. Szpinak jest wrażliwy na niedobór manganu i dlatego warto w miejscach uprawy dodawać siarczan manganu w dawce 50 kg/ha.

Pielęgnowanie

W miejscach uprawy szpinaku należy utrzymywać glebę lekko wilgotną i odchwaszczoną (w szczególności odchwaszczenia wymagają uprawy przed zbiorem plonu). W okresach suchej pogody należy rośliny regularnie podlewać.

Zbiór i przechowywanie

Do zbioru szpinaku przystępuje się zwykle, gdy rozety liściowe składają się z 6–7 liści i dokonuje się go w godzinach rannych lub wieczornych. W zależności od warunków uprawy zbiór jest jednorazowy lub stopniowy. W pierwszym przypadku wycina się rozety liści tuż nad ziemią lub wyrywa z korzeniem, w drugim sukcesywnie odcina się najniższe liście. Zbiór może być prowadzony ręcznie lub w sposób zmechanizowany – za pomocą maszyn podcinających lub kosząco-ładujących. Zbierany plon zależy istotnie od czasu, miejsca i sposobu uprawy. Rośliny wysiewane bardzo wczesną wiosną dają plon zwykle do 2 kg z 1 m², a już trochę późniejsze do 4 kg z 1 m², w uprawie polowej plon waha się od 6 do 12 ton z hektara. Rośliny po zbiorze należy chronić przed zagnieceniem i należy niezwłocznie umieścić w chłodni, ponieważ w temperaturach wyższych szybko więdną. Szpinak świeży powinien być spożyty lub przetworzony w ciągu 2 tygodni od zbioru i to pod warunkiem przechowywania w temperaturze od 0 do 2 °C. W miarę przechowywania szpinaku zmniejsza się w nim zawartość suchej masy i białek. Rośliny uprawiane na nasiona ścina się i układa w kopki w celu dosuszenia po osiągnięciu dojrzałości przez owoce, tj. wówczas, gdy liście na łodydze zaczynają zasychać. Po kilku dniach nasiona młóci się i dosusza. Plon nasion wynosi ok. 2 ton z hektara uprawy.

Wielkość produkcji

Produkcja szpinaku na świecie rosła sukcesywnie w ciągu XX wieku przekraczając 2 miliony ton w latach 60. i 3 miliony ton w latach 80. Później nastąpił gwałtowny wzrost produkcji. W ciągu 2009 roku zebrano na świecie ok. 15 milionów ton szpinaku. Wzrost produkcji jest zasługą głównie Chin, gdzie zebrano 86% światowych plonów tego warzywa. W Polsce uprawa szpinaku jest niezbyt rozpowszechniona, zaliczana jest do upraw małoobszarowych.

Choroby i szkodniki

Chorobą przynajmniej okresowo występującą masowo w uprawach szpinaku jest mączniak rzekomy szpinaku. Wywoływana jest przez grzyba Peronospora spinaciae porażającego zwłaszcza liście zewnętrzne w latach wilgotnych i chłodnych. W efekcie następuje więdnięcie i zamieranie zaatakowanych liści. Wirus Cucumis virus 1 wywołuje żółciznę szpinaku objawiającą się żółknięciem, następnie deformacją i w końcu zamieraniem liści, począwszy od najmłodszych. Objawy polegające na powstawaniu na liściach dużych, nieregularnych plam, a następnie deformacjach liści, powoduje wirus Beta virus 4. Choroba nazywana jest żółtaczką wirusową szpinaku.

Uszkodzenia liści (ich kędzierzawienie) powodują żerujące na nich owady – mszycę, a także śmietka ćwiklanka. Szkody w uprawach powodują także drutowce, tj. larwy sprężykowatych, pędraki oraz turkuć podjadek.

Obecność w kulturze

Szpinak został rozsławiony przez Popeya – bohatera komiksu „Thimble Theatre” od 1929, a także filmu animowanego pt. „Popeye the Sailor” od 1933. Jako postać komiksowa cechował się ogromną siłą, co zawdzięczał regularnemu spożywaniu szpinaku. W filmie animowanym Popeye zyskiwał ogromną siłę każdorazowo i natychmiast po spożyciu szpinaku. Popularności tej postaci przypisywany jest wzrost sprzedaży tego warzywa w Stanach Zjednoczonych w latach 30. XX wieku o 33%. Marka „Popeye” należy do liderów sprzedaży tego warzywa na rynku amerykańskim.

-----------------------------------------------------------

Ziemniak, kartofel, psianka ziemniak (Solanum tuberosum L.) – gatunek byliny należący do rodziny psiankowatych. Nazwa ”ziemniak” odnosi się zarówno do całej rośliny, jak i do jej jadalnych, bogatych w skrobię bulw pędowych, z powodu których gatunek jest uprawiany na masową skalę. Roślina wywodzi się z Andów, gdzie udomowiono ją ok. 8 tysięcy lat temu. Ziemniak został przywieziony do Europy w końcu XVI wieku, w ciągu następnych stuleci stał się integralną częścią wielu kuchni z całego świata. Obecnie jest czwartą pod względem produkcji roślina uprawna (po pszenicy, ryżu i kukurydzy). 

W stanie dzikim rozmaite gatunki psianek podobnych do ziemniaka występują w obu Amerykach, od Stanów Zjednoczonych po Urugwaj. Pierwotnie wierzono, że ziemniaka udomowiono niezależnie w wielu kulturach, jednak nowsze badania genetyczne wykazały, że wszystkie odmiany rośliny wywodzą się z gatunku Solanum brevicaule, kultywowanego w dzisiejszym południowym Peru od przynajmniej 7 tysięcy lat. W wyniku setek lat krzyżowania i sztucznej selekcji do dziś powstało ponad tysiąc odmian uprawnych ziemniaka. 

Po podboju Państwa Inków, Hiszpanie sprowadzili ziemniaki do Europy około 1570 roku, skąd żeglarze rozprzestrzenili uprawę rośliny na cały świat. Wprawdzie europejscy rolnicy początkowo byli wobec nowej uprawy sceptyczni (wierzono na przykład, że jedzenie bulw ziemniaka wywołuje trąd), ale do XIX wieku stała się ona podstawą diety milionów mieszkańców kontynentu i nieodzownym elementem wielu kuchni regionalnych. Jej znaczenie wzrosło do tego stopnia, że niektórzy badacze przypisują uprawie ziemniaka dziewiętnastowieczny gwałtowny wzrost populacji Europy. Jednak przestawienie produkcji rolnej wyłącznie na ziemniaki niosło także niebezpieczeństwa. Niska różnorodność genetyczna odmian kultywowanych w Europie spowodowała, że były one znacznie mniej odporne na choroby, niż odmiany i gatunki występujące w Amerykach. W 1845 przywleczona zza oceanu tzw. zaraza ziemniaczana wywołana przez lęgniowce zniszczyła w ciągu dwóch lat do 90 procent zbiorów ziemniaka w Irlandii. Doprowadziło to do wielkiego głodu i śmierci około miliona osób. Od tego czasu jednak europejskie odmiany wzbogacono genami odmian z Andów, gdzie w jednej tylko dolinie może rosnąć ich ponad sto, a jedno domostwo zwykle hoduje ich ponad tuzin.

Dziś dieta przeciętnego mieszkańca Ziemi zawiera ok. 33 kilogramów ziemniaków rocznie. Lokalne znaczenie ziemniaka jest znacznie zróżnicowane: w Europie bulwy są jednym z podstawowych składników codziennej diety i to tu występuje największa ich produkcja per capita. Jednak w ciągu ostatnich kilku dekad konsumpcja ziemniaków zwiększyła się znacząco także w krajach dotąd niemal ich nie produkujących, szczególnie w Azji Południowo-Wschodniej. Obecnie Chiny są największym na świecie producentem ziemniaków, a wraz z Indiami produkują niemal trzecią część światowych zasobów.

Morfologia

Łodyga

Gruba, mięsista, do 100 cm wysokości, wykształca rozgałęzione kłącza (stolony) z podziemnymi bulwami bogatymi w skrobię. Łodyga jest pokryta przylegającymi włoskami.

Liście

Przerywanopierzaste, u nasady łatki jajowate lub sercowate.

Kwiaty

O zrośniętych płatkach i 5 łatkach, średnicy do 3–4 cm, barwy białej, różowej, błękitnej lub fioletowej. Wewnątrz korony 1 słupek i 5 pręcików zrośniętych w rurkę wokół słupka. Zebrane w dwuszypułowe, pozornie szczytowe skrętki.

Owoce

Zielone jagody.

Roślina trująca

Cały nadziemny pęd (łodyga, liście, kwiaty i owoce) jest trujący. Zawiera trującą solaninę. Powoduje ona poważne zatrucia pokarmowe, wykazuje też działanie rakotwórcze. W celach spożywczych użytkowane są bulwy, które nie zawierają solaniny. Jednakże jeżeli z jakichś powodów (np. w wyniku wypłukania gleby przez ulewne deszcze) były one przez dłuższy czas wystawione na działanie słońca, ich skórka zielenieje i również stają się trujące. Duże stężenie solaniny występuje w kiełkach i oczkach, z których kiełki wyrastają, dlatego powinny być one usuwane przed spożyciem.

Zastosowanie

Roślina uprawna

Najwięksi producenci ziemniaków na świecie to Chiny, Rosja i Indie. Roczne zbiory ziemniaka w Polsce to ok. 8,7 mln ton a obszar upraw szacuje się na 490 tys. hektarów (2010 r.).

Historia uprawy

Pierwsze uprawy ziemniaka pojawiły się w czasach prehistorycznych w Ameryce Południowej (środkowe Andy, tereny dawnego peruwiańskiego państwa Inków). Do Euopy ziemniaki dotarły w XVI wieku, a rozpowszechniły się w XVII w. W XVII i XVIII wieku traktowane były również jako roślina ozdobna. W części Europy, po zauważeniu, że jest bardzo wydajną rośliną uprawną wprowadzano ją do uprawy odgórnymi zarządzeniami (Fryderyk II Wielki w Prusach i Piotr I Wielki w Rosji). Wykorzystanie ziemniaków zn.acznie wzrosło po opracowaniu techniki ich magazynowania w kopcach, w których dają się przechowywać aż do wiosny następnego roku.

Sztuka kulinarna

Bulwy po poddaniu obróbce cieplnej stanowią cenny pokarm człowieka. Pozostałe części rośliny są trujące. Popularnymi potrawami z ziemniaków są frytki, chipsy i kopytka

Ziemniak jest też ważną rośliną pastewną, jako gotowany był podstawą tradycyjnej metody żywienia świń. Jest ważną rośliną przemysłową, używa się go do produkcji spirytusu, mączki ziemniaczanej, która jest niemalże czystą skrobia. Mączka ziemniaczana jest produktem używanym do wytwarzania wielu produktów spożywczych i przemysłowych. Ze względu na historię upraw ziemniaka oraz związany z nią udział tej rośliny w ocaleniu przed śmiercią głodową milionów ludzi na świecie, Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła rok 2008 Międzynarodowym Rokiem Ziemniaka.

Odmiany

W Peru utworzono największy na świecie bank genów ziemniaka. Zdeponowano w nim ponad 10 tysięcy odmian tej rośliny.

Polski Krajowy Rejestr zawiera 129 odmian (październik 2011), wśród których dominują odmiany jadalne. Badaniem nowych odmian ziemniaka zajmuje się Instytut Ziemniaka, obecnie wchodzący w skład Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. Odmiany ziemniaka dzieli się zazwyczaj ze względu na ich termin zbioru (np. średnio wczesne, średnio późne, późne):

Bardzo wczesne: Krasa, Irys, Gloria, Denar, Berber, Lord, Irga. 

Wczesne: Nora, Augusta, Gracja, Vineta. 

Średnio wczesne: Ibis, Pirol, Żagiel, Satina, Kuba. 

Średnio późne: Bryza, Syrena, Zeus, Jasia, Molli. 

Późne: Uran, Lenino, Bzura, Ślęza, Sonda, Medea.

Wartości odżywcze

Wartości odżywcze w 100 g surowych ziemniaków:

białko

węglowodany

tłuszcze

błonnik

Pomniki ziemniaka

W Polsce istnieją dwa monumenty poświęcone ziemniakowi: 

w Bieskierzu, 

w Poznaniu na Łęgach Debińskich - Pomnik Pyry,

Pomnik ziemniaka istnieje w parku poświęconym tej roślinie w chorwackiej miejscowości Anonova, 

Pomnik ziemniaka umieszczony jest w ścianie kościoła w austriackiej miejscowości Prinzendorf, 

W Muzeum Ziemniaka w Idaho (USA) znajduje się duży pomnik tej rośliny. 

na grobowcu Fryderyka II w Poczdamie zawsze leży kilka kartofli, na pamiątkę faktu, że je sprowadził do Prus